„Rugia 1168” (fragment)

Robert F. Barkowski

Sytuacja w 1157 roku

Dania — król Waldemar I, Absalon i ród Hvide

Po zwycięstwie w bitwie na Grathe Hede¹ 23 października² 1157 roku i śmierci Swena w trakcie ucieczki z pola bitwy Waldemar I został koronowany na króla Danii jako jedynowładca. Trzon rady doradczej nowego króla stanowił wąski krąg zaufanych ludzi, z którymi Waldemar spędził dzieciństwo oraz młodość i łączyły go z nimi więzy przyjaźni – mowa tu o członkach klanu Hvide, wszechwładnego wówczas na Zelandii, a także częściowo na sąsiednich wyspach i w zachodniej Skanii. Przyjrzyjmy się bliżej temu klanowi.

Według podań przezwanie rodowe Hvide (czyli Biały) miało być przeciwstawne do przezwania norweskiego Svarte (duńskie Sorte), czyli Czarny, jakim określano wikińskich przywódców ze Skanii. Wzbogacając legendarny trop o element skandynawskich wierzeń przedchrześcijańskich, uważa się, że nad Hvide na Zelandii czuwał pogański bożek Odyn, nad Svarte w Skanii zaś – pogański bożek Thor.

Siedzibą rodową Hvide było Jørlunde w środkowo-zachodniej części wyspy. Z czasem ród zdobywał coraz więcej posiadłości ziemskich i wpływów politycznych. Jego członkowie jako jedni z pierwszych przyjęli chrześcijaństwo. Ród szybko się rozrastał, powiększał o boczne gałęzie i stał się klanem. Stopniowo Hvide zajmowali najważniejsze stanowiska w duńskiej hierarchii feudalnej, zarówno świeckie, jak i kościelne; w ich szeregach znajdowali się: biskupi, arcybiskupi, jarlowie, znamienici rycerze, politycy, doradcy królewscy. Niektórzy łączyli z powodzeniem kilka funkcji, jak chociażby Absalon – biskup, waleczny wojownik, polityk i doradca.

Znamienitym przedstawicielem klanu był Skjalm Hvide (urodzony w pierwszej połowie XI wieku, zmarł przed 1102 rokiem), bogaty i wpływowy jarl na Zelandii, który powiększył posiadłości rodu o terytoria wokół Sorø. Przez pewien czas był opiekunem i wychowawcą Kanuta Lavarda, ojca przyszłego króla Danii, Waldemara I – wtedy już cementowały się pierwsze powiązania między królewską dynastią Waldemara a klanem Hvide. Skjalm miał synów: Ebbe Skjalmsena (1085–1151) i Assera Riga (1078–1151), oraz córkę Cecilię.

Ebbe Skjalmsen był zamożnym człowiekiem, miał większość udziałów w kopalni złota w Haverup, rozległe posiadłości w Bjernede, gdzie sfinansował budowę drewnianego kościoła, oraz dom w Roskilde. W początkowym okresie rywalizacji o duński tron pomiędzy Swenem, Kanutem i Waldemarem Ebbe Skjalmsen popierał Swena jako jego najbardziej wpływowy doradca. Synem Ebbe Skjalmsena był Sune Ebbesen (?–1186), jeden z największych wówczas właścicieli ziemskich w Danii (szacunkowa powierzchnia wszystkich posiadłości to około 28 512 hektarów).

Asser Rig, jarl i dowódca wojskowy na Zelandii, zarządzał posiadłością Fjenneslevlille nieopodal Ringsted. Razem z bratem Sune Ebbesenem założyli klasztor benedyktyński w Sorø. Słynnymi synami Assera Riga byli: Esbern Snare (1127–1204) i młodszy od niego Absalon (1128–1201). Miał również córkę Ingefred. Esbern Snare zapisał się w historii jako mężny i waleczny rycerz, sławny przywódca wojskowy. W szeregach Waldemara walczył w bitwie na Grathe Hede. W 1170 roku założył miasto portowe Kalundborg na Zelandii.

Absalon wychowywał się razem z Waldemarem w posiadłości rodzinnej swego ojca Assera Riga. Tak zawiązała się między nimi zażyła, braterska przyjaźń. Absalon studiował w Paryżu teologię i prawo kościelne. W 1158 roku został biskupem Roskilde, w 1177 roku arcybiskupem Lund, z zachowaniem biskupstwa w Roskilde. To właśnie Absalon stał się siłą napędową duńskich najazdów na Słowian. Był postacią charyzmatyczną, biskupem szerzącym chrześcijaństwo, często walczącym w pierwszej linii. Był chwalony i opiewany w źródłach, a nierzadko również w nowoczesnej historiografii. Dla odmiany zacytujmy zdanie krytyczne: „[…] zawzięty i krwiożerczy korsarz – biskup Roskilde Absalon, który organizował nieraz na własną rękę wyprawy łupieskie […]”³. Mężem Ingefred, córki Assera Riga, był rycerz ze świty Waldemara Peder Thenia (zniemczone: Peter Denja), uczestnik bitwy na Grathe Hede (odkrył ukrytego w krzakach króla Swena).

Mężem Cecylii (córka Skjalma Hvide) był Peder Torstensen, jeden z głównych dowódców wojskowych Waldemara.

Wymienione wyżej osoby, wyszczególnione pogrubioną czcionką, stanowiły trzon rady doradczej króla Waldemara, wąski krąg zaufanych ludzi. Wśród nich bez wątpienia pierwsze skrzypce grał Absalon.

Niemcy — Henryk Lew

Fryderyk I Barbarossa z rodu Hohenstaufów został koronowany na króla Niemiec 9 marca 1152 roku w Akwizgranie. Rozstrzygającą i decydującą rolę w wyborze Barbarossy, poprzedzonym skomplikowanymi i trudnymi zabiegami dyplomatycznymi pomiędzy czołowymi niemieckimi rodami, odegrało poparcie Henryka Lwa z rodu Welfów, od 1142 roku księcia Saksonii. Obaj byli kuzynami; matka Barbarossy, Judyta, była siostrą ojca Henryka Lwa, Henryka X Pysznego. Kuzyni przez ponad dwadzieścia lat intensywnie ze sobą współpracowali. Za udzielenie poparcia przy wyborze króla, a następnie stałe wspieranie Barbarossy w jego wyprawach wojennych do Italii, za osobiste waleczne zaangażowanie i dostarczanie największych kontyngentów militarnych Henryk Lew był przez króla (od 1155 roku cesarza) nieustannie forowany i nagradzany. Już 9 maja 1152 roku Barbarossa przekazał Henrykowi w lenno majątek królewski w Goslar, który ze względu na kopalnie srebra w górach Rammelsberg zapewniał saskiemu księciu ciągłe wysokie dochody.

Na zjeździe w Merseburgu 18 maja 1152 roku Fryderyk I Barbarossa musiał rozstrzygnąć spór pomiędzy Henrykiem Lwem i jego nieprzejednanym wrogiem Albrechtem Niedźwiedziem. Poszło o nie byle jaki spadek: dwa grafostwa na terenie Saksonii – Winzenburg i Plötzkau. Albrecht powoływał się na prawo pokrewieństwa, Henryk zaś był zdania, że posiadłości i prawa dziedziczenia po zmarłym bezpotomnie grafie powinny przejść na niego, ponieważ dobra te leżą na terenie jego księstwa. Gdyby regulacji spadku dokonano po myśli Henryka Lwa, zająłby bezprecedensową w królestwie pozycję, ustawiając się w funkcji księcia pomiędzy grafami a królem. Księstwo Saksonii przyjęłoby wtedy formę prawną podobną do wicekrólestwa w monarchii późnokarolińskiej. Barbarossa rozstrzygnął spór dopiero po kilku miesiącach salomonowym wyrokiem, ale jednak z korzyścią dla Henryka Lwa: książę Saksonii otrzymał wprawdzie tylko jedno ze spornych grafostw, ale za to o wiele większe i bogatsze, Winzenburg.

W październiku 1152 roku na zjeździe w Würzburgu Fryderyk Barbarossa wyznaczył termin wyprawy do Italii w celu swej koronacji na cesarza na jesień 1154 roku. Ale już od zjazdu w Konstancji w marcu 1153 roku król, a przyszły cesarz, został skonfrontowany z narastającym konfliktem pomiędzy miastami północnej Italii, czyli w Lombardii (zaczątkiem niezgody był konflikt pomiędzy Mediolanem a Lodi). Barbarossa musiał odpowiedzieć zbrojnie. Armia niemiecka wkroczyła do Italii późną jesienią 1154 roku. Królowi towarzyszył Henryk Lew, który przyprowadził największy kontyngent jazdy ciężkozbrojnej⁴. Po pewnym czasie wyprawa utknęła pod murami silnie obwarowanej i obsadzonej licznym garnizonem Tortony, która odrzuciła żądania Barbarossy zerwania sojuszu z Mediolanem i związania się z wierną mu Pawią.

Zadaniem oblężenia i zdobycia miasta obarczony został Henryk Lew, który wywiązał się z niego wyśmienicie; 17 lutego 1155 roku zdobył i obrócił w zgliszcza położone u podnóża góry dolne miasto, po następnych dwóch miesiącach zmusił do poddania się górne miasto. W 1155 roku papież Hadrian IV w bazylice Świętego Piotra w Rzymie koronował 18 czerwca Fryderyka I Barbarossę na cesarza. Jeszcze tego samego dnia wybuchło w mieście powstanie przeciwko obecności Niemców i nowemu cesarzowi. Do szczególnie krwawych starć doszło podczas ataku mieszkańców Rzymu na most Świętego Anioła i w dzielnicy (rioni⁵) Zatybrze. Henryk Lew najpierw odparł atak na swój obóz, a następnie zdusił powstanie. Po powrocie z Italii Barbarossa wynagrodził sowicie wiernego sprzymierzeńca, lennika i kuzyna w jednej osobie, przyznając mu 17 września 1156 roku na zjeździe w Ratyzbonie Księstwo Bawarii. Wtedy też dodano mu przydomek „Lew” – creatum est ei nomen novum: Heinricus leo⁶.

Nie wszystko jednak toczyło się gładko, po myśli ambitnego księcia. Błyskawiczny wzrost znaczenia politycznego, godności, majątku, posiadłości, który postawił go na drugim po cesarzu miejscu w państwie, oraz zażyła bliskość z władcą zrodziły naturalną koleją rzeczy ferment niezadowolenia i zawiści w kręgach saskich elit świeckich i kościelnych. Arcybiskup Bremy Hartwig wykorzystał nieobecność księcia i jego jazdy ciężkozbrojnej do odzyskania odebranych mu uprzednio przez Henryka Lwa zamków w: Bremerhaven, Stade, Freiburgu nad Łabą i Harburgu. Równocześnie w Böhmerwald zebrała się grupa bawarskich i wschodniosaskich możnych na potajemne obrady. Przeciwko rosnącemu w potęgę księciu Saksonii gromadziła się z wolna wewnętrzna opozycja, która za kilka lat wystąpi przeciwko niemu zbrojnie, wikłając Saksonię w wojnę domową.

Po powrocie do Saksonii jesienią 1156 roku Henryk Lew wmieszał się w konflikt wewnątrzduński pomiędzy pretendentami do tronu, decydując się na zbrojną interwencję po stronie Swena Grade, uznanego przez Barbarossę prawowitym królem Danii. Swen został uprzednio przegnany z Danii przez konkurencyjnego króla Kanuta Magnussona i otrzymał azyl na terenie Saksonii. Henryk Lew na czele wielkiej armii pociągnął na Danię, przekraczając granicę na południu Jutlandii, z zamiarem ponownego osadzenia Swena na tronie. W czasie gdy Niemcy atakowali Jutlandię, gdzie bronili się Kanut i Waldemar, Swen posiłkowany przez olbrzymią obodrycką flotę Niklota wtargnął na wyspy i Skanię. Początkowo kampania przebiegała dla Niemców pomyślnie, zdobyli posiadłości biskupie w Szlezwiku i Rippen i dotarli po zwycięskich walkach pod Hadersleben. Wtedy jednak passa się odwróciła i w styczniu 1157 roku Henryk Lew wycofał się z Jutlandii do Saksonii. Swen w tym czasie dopiął swego; dzięki militarnej pomocy Niklota zdołał opanować część kraju.

Zakończenie walk o duński tron znamy już z ostatnich stronic książki z serii „Historyczne Bitwy” Konungahella 1135 i uwag na początku tego rozdziału. Przypomnijmy pokrótce: trzej królowie zawarli na początku sierpnia 1157 roku porozumienie pokojowe, dzieląc między siebie Danię na trzy części, każdą władał osobny król: Swen (Skania, Halland, Blekinge i Bornholm), Kanut (Zelandia, Ærø, Falster i Fionia wraz z drobniejszymi wysepkami wokół wymienionych wysp), Waldemar (Jutlandia z pomniejszymi przybrzeżnymi wysepkami). Po zakończeniu posiedzeń Kanut zaprosił Swena i Waldemara do Roskilde na Zelandii na wspólną wystawną ucztę, aby radośnie przypieczętować porozumienia i umocnić świeżo zawarty pokój. Uczta zakończyła się masakrą na rozkaz Swena (tzw. rzeź w Roskilde), w której zamordowano Kanuta. Waldemar odwdzięczył się Swenowi 23 października 1157 roku bitwą na Grathe Hede, w której Swen zginął, zyskując przydomek Grathe (w literaturze polskiej Grade) – od miejsca swej śmierci. Waldemar zapanował nad Danią. A dla Henryka Lwa poparcie dla Swena okazało się inwestycją chybioną. W Waldemarze i jego pomocnikach (Absalon i klan Hvide) uzyskał konkurenta nie tylko groźnego na polu ekspansji na Wybrzeże Słowiańskie, ale, jak pokaże ta publikacja, konkurenta, który zgarnie mu sprzed nosa Rugię.

Od 1156 roku rozpalił się na dobre konflikt pomiędzy cesarzem Fryderykiem Barbarossą a papiestwem, szczególnie po tym, gdy legat papieski (a wkrótce papież Aleksander III) oświadczył, że korona cesarska stanowi papieskie beneficjum, a wskutek tego cesarz jest lennikiem papieża. Nie miejsce tutaj na dokładny opis tła konfliktu (materiał na oddzielną książkę), wystarczy nadmienić, że w następnych latach Barbarossa będzie podejmował kolejne wyprawy wojenne do północnej Italii przeciwko buntującym się miastom. Henryk Lew będzie za każdym razem wspomagał cesarza, dostarczając osobiście kontyngenty wojska.

Księstwo Obodrytów — Niklot i synowie

Po krucjacie połabskiej w 1147 roku książę Obodrytów Niklot uznał wasalne zwierzchnictwo Henryka Lwa wraz ze wszystkimi związanymi z tym obowiązkami i przywilejami – książę Obodrytów był zobowiązany do udzielania Henrykowi Lwu wsparcia militarnego, płacenia rocznego trybutu i udziału w zjazdach możnych księstwa Saksonii. Mimo że są to typowe obowiązki lennika wobec wasalnego zwierzchnika, zależność Niklota nie opierała się na regułach niemieckiego prawa lennego, lecz wynikła z poddania się na zasadzie prawa wojennego. Niklot zachował samodzielność w zakresie polityki wewnętrznej (nietolerowanie chrystianizacji) i w działaniach na zewnątrz wobec niektórych obszarów: w rejonie południowo-zachodniego Bałtyku, wobec Danii, wobec ziem Wieletów nadmorskich (Chyżanie i Czrezpienianie), o które zmagał się z Księstwem Pomorskim.

Wyspa Rugia (Roja, Rana) — Ciesław i Jaromir

Rugia była kiedyś razem z leżącą na północy teraz duńską wyspą Møn częścią kredowego płaskowyżu (plateau), który pod naciskiem ruchów tektonicznych na powierzchni ziemi rozpadł się na dwie części. Większa część tego płaskowyżu pod wpływem erozji i uskoków znikła na zawsze, pozostały tylko te dwie wyspy: Rugia i Møn. O ich wspólnym pochodzeniu świadczą strome klify kredowe – na południu Møn i cypel Arkona na północno-wschodnim krańcu półwyspu Witów na Rugii – sprawiające wrażenie świeżo od siebie oddzielonych i idealnie pasujących, gdyby je na nowo złączyć.

Bez przesady można stwierdzić, że Rugia pod względem geograficznym jest mikroświatem samym w sobie. Powierzchnia wyspy wynosi 926 kilometrów kwadratowych, a maksymalna długość na osi północ–południe – 52 kilometry, szerokość zaś w południowej części – 41 kilometrów. Wyspa jest silnie rozczłonkowana, z licznymi zatokami i lagunami, kilkoma półwyspami (niektóre z nich mają własne półwyspy), cyplami, licznymi wysepkami wokół, poorana mierzejami, cieśninami, przesmykami, pokryta lasami, bagnami, polami, siecią rzeczek i jezior, urozmaicona gdzieniegdzie wzniesieniami. Od lądu na południu wyspa oddzielona jest wąską cieśniną Strelasund, w której znajduje się wysepka Strela odgrywająca ważną rolę w operacjach militarnych Danii.

Rugią rządziły równolegle dwa czynniki polityczne. Najważniejszą rolę odgrywała kasta kapłanów wierzeń przedchrześcijańskich, pełniących funkcję pośredników pomiędzy wyroczniami bóstw. Tym samym to oni decydowali w sprawach politycznych i społecznych państwa, czyli dzierżyli realną władzę. Drugim czynnikiem politycznym, wyłącznie świeckim, były rańska dynastia książęca, która sama siebie nazywała królami, i związane z nią kręgi rańskich możnych. Książęta byli podporządkowani kapłanom, prowadzili wyprawy wojenne, ale o ich podjęciu decydowała najwyższa rada kapłańska w Arkonie.

Pierwszymi historycznymi władcami tej dynastii, których spotkamy na łamach tej publikacji, byli książęta: Ciesław i od 1170 roku jego brat Jaromir I. Niektórzy historycy stworzyli całą genealogię dynastii z imionami władców poprzedzających Ciesława, którą podważają inni historycy, nie bez racji zresztą, ponieważ brakuje podstaw źródłowych, aby była ona wiarygodna. Istnieją oczywiście poszlaki pośrednie. Według tej dyskusyjnej listy ojcem Ciesława miał być książę Racław (przed 1105–1141), w źródłach nazywany Radislaus, Ratibor, Regbus, Race. Racław toczył niepomyślne dla siebie walki przeciwko obodryckiemu księciu Henrykowi Gotszalkowi. Przodkami Racława mieli być – ojciec Krut i dziadek Gryn, co już gmatwa misternie sprokurowane przypuszczenia, ponieważ Krut był księciem Obodrytów.

Księstwo Pomorskie (Zachodnie) — Bogusław I i Kazimierz I

Po śmierci księcia Racibora I w 1156 roku władzę nad Pomorzem Nadodrzańskim (Zachodnim) odziedziczyli jego bratankowie, synowie Warcisława I – Bogusław I i młodszy od niego Kazimierz I. Początkowo Bogusław i Kazimierz rządzili ojcowizną razem, bez podziału na wewnętrzne strefy wpływów. Zachowana została jedność Księstwa Pomorskiego pozostającego w rękach dynastii Gryfitów, nadal zależnego lennie od Polski. Synowi Racibora I, o imieniu Świętopełk, wyznaczyli odrębną dzielnicę z ośrodkiem w Sławnie. Zawarli sojusz wojskowy z księciem Kopanika, Jaksą, w celu wspólnej obrony przeciwko zapędom zdobywczym Brandenburgii i Marchii Łużyckiej. Prowadzili politykę ekspansji wobec wieleckich Czrezpienian i Chyżan, zajmując kolejne ich grody lub umacniając się w już zdobytych, od Dymina po ośrodki nad Pianą i wzdłuż wybrzeża w kierunku ziem Obodrytów. Tym samym kontynuowali trwający ponad pół wieku konflikt z Obodrytami, w ostatnich latach nasilony ze względu na potencjał militarny Niklota.

¹ Pustkowie zwane Grathe Hede (wrzosowisko Grathe) znajdowało się nieopodal miejscowości Silkeborg (35 kilometrów na południe od Viborga na Jutlandii).

² Dzień świętego Seweryna: Annales Waldemariani, red. Georg Waitz, [w:] Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, in Folio, 29: Ex rerum Danicarum scriptoribus, saec. XII. et XIII, Hannover 1892, s. 178.

³ K. Pieradzka, Walki Słowian na Bałtyku w X–XII wieku, Warszawa 1953, s. 75.

⁴ J. Ehlers, Heinrich der Löwe. Biographie, München 2008, s. 88.

⁵ Rionia – jednostka podziału administracyjnego Rzymu, w tym czasie obszaru znajdującego się wewnątrz murów aureliańskich (22 rionie).

⁶ Helmoldi presbyteri Bozoviensis Chronica Slavorum, I, cap. 86, s. 211–214; K. Görich, Friedrich Barbarossa: Eine Biographie, München 2011, s. 168–169.