Fedruję śląski krajobraz... / Śląsk w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka

Muzeum w Gliwicach

Fedruję śląski krajobraz… Rafał Malczewski – Antoni Wieczorek

Wyjątkowy na tle międzywojennej sztuki polskiej, malarski cykl Czarny Śląsk autorstwa Rafała Malczewskiego, w zestawieniu z jednym z najciekawszych przykładów reportażu fotograficznego II Rzeczypospolitej: Zdjęcia wielkiego przemysłu Antoniego Wieczorka – czeka na publiczność i zniesienie pandemicznych obostrzeń na wystawie Fedruję śląski krajobraz… Rafał Malczewski – Antoni Wieczorek w Willi Caro (ul. Dolnych Wałów 8A). Seria Czarny Śląsk już od swego premierowego pokazu w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie w maju 1935 r. wzbudzała szeroki rezonans na polu publicystycznym, zarówno w kwestii przedmiotu, jak i rozstrzygnięć czysto artystycznych. Cykl tematyczny Rafała Malczewskiego funkcjonował w świadomości społecznej jako swego rodzaju archetypowy wizerunek Śląska – obraz tego najbardziej uprzemysłowionego obszaru Polski zaczął być utożsamiany ze sztuką twórcy Czarnego Śląska. Przygotowaną przez Muzeum w Gliwicach wystawę można uznać za pierwszą – po pokazach kompozycji Malczewskiego w 1935 r. – próbę możliwie całościowej i spójnej rekonstrukcji śląskiego cyklu, na który złożyło się ponad sto prac, obrazów olejnych, akwarel i szkiców, z czego część rozproszyła się i zaginęła podczas II wojny światowej. Ekspozycja, dopełniona fotografiami Antoniego Wieczorka wykonanymi na terenie Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Chorzowie, wzbogacona została szerokim przeglądem międzywojennych wydawnictw: katalogów wystaw, ogólnopolskich oraz regionalnych czasopism kulturalnych, tekstów literackich Rafała Malczewskiego… Znajdziemy na niej również dedykowany malarzowi „literacki” reportaż Fotografie ze Śląska Jarosława Iwaszkiewicza. Na wystawie znajdą się również ówczesne opracowania reklamujące turystyczno-krajoznawcze walory Śląska, a także fotografie przybliżające instytucje opieki nad sztuką funkcjonujące w latach międzywojennych. To wszystko złoży się na wielowymiarowy, artystyczny i społeczno-kulturowy portret Śląska w II Rzeczypospolitej. Nie ulega wątpliwości, że Rafał Malczewski i Antoni Wieczorek na różnych polach aktywności twórczej zdefiniowali wizerunek Śląska trzeciego dziesięciolecia ubiegłego wieku. Ich prace stanowią nieodłączny element tożsamości regionu i kulturowego dziedzictwa II Rzeczypospolitej. Kuratorem wystawy jest Marek Meschnik, historyk sztuki. Ekspozycji towarzyszy bogata oferta zajęć edukacyjnych.

Wernisaż online

Śląsk w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka

W 1936 roku Jan Bułhak (1876–1950), będący u szczytu kariery prestiżowy fotograf, który obchodził właśnie 30. rocznicę pracy twórczej, autor tematycznych albumów z serii Polska w obrazach fotograficznych…, otrzymał zlecenie wykonania – jak zapisano w umowie – fotograficznej serii propagującej ziemię śląską. Zadanie powierzył mu – działający z ramienia Instytutu Śląskiego wraz z Oddziałem Sztuki Urzędu Wojewódzkiego oraz Wojewódzkiej Komisji Turystycznej w Katowicach – dr Tadeusz Dobrowolski. Zaproszenie Bułhaka na Śląsk latem 1936 r. było związane z obchodami 10. rocznicy sprawowania urzędu wojewody przez dr. Michała Grażyńskiego. Wybór miejsc i motywów podyktowany był wymogiem zaprezentowania modernistycznego oblicza województwa, a także stanowił próbę ukazania specyfiki Śląska, co łączyło się z lansowaną przez Grażyńskiego ideą regionalizmu. Monograficzny zespół fotografii objął ówczesne terytorium województwa śląskiego w całej  rozciągłości: od Lublińca po Istebną i od Łazisk po Mysłowice, czyli Śląsk Biały, górnośląskie zagłębie przemysłowe, tzw. Śląsk Czarny, jak i tereny leżące na południu województwa, tzw. Śląsk Zielony. Nie ulega wątpliwości, że wyrosła z podróży Jana Bułhaka na Śląsk w 1936 r. seria „obrazów fotograficznych” należy do najbardziej spektakularnych przedsięwzięć w kreśleniu wizerunku Śląska za pośrednictwem fotografii. Serię tę prezentujemy na wystawie Śląsk w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka w Czytelni Sztuki. Kuratorem ekspozycji jest Marek Meschnik, historyk sztuki. Wystawa powstała przy współpracy z Muzeum Górnośląskim w Bytomiu. Ekspozycji towarzyszy bogata oferta zajęć edukacyjnych.

Marek Meschnik: W obrębie wystawy szczególnie wyróżnia się podjęta przez Bułhaka tematyka industrialna, prawie w ogóle dotychczas niewystępująca w jego praktyce fotograficznej. Podróż po Górnym Śląsku zaowocowała serią ponad 30 zdjęć przedstawiających architekturę i krajobraz przemysłowy. Poszczególne ujęcia utrwalają na kliszach rozwój przemysłu hutniczego [Huta Piłsudski w Chorzowie, Huta Florian (d. Falva) w Świętochłowicach, Huta Pokój w Nowym Bytomiu oraz huty cynku Uthemann w Szopienicach i Silesia w Lipinach]. Sekwencje tematów obejmują również zakłady przeróbki chemicznej [Fabryka Związków Azotowych w Chorzowie, koksownia przy kopalni Wolfgang w Rudzie Śląskiej], elektrownie w Łaziskach Górnych i Chorzowie, a także górnictwo węglowe [Kopalnia Mysłowice]. Omawiane zdjęcia obiektów przemysłowych i industrialnego pejzażu ujawniają nieznane dotychczas szerzej aspekty dorobku Bułhaka (…). W podjętej próbie oddania rozmachu sztandarowych inwestycji górnośląskiego okręgu przemysłowego Bułhak przyjął strategię reprezentacji zakładającą formułę obrazowania oscylującą pomiędzy praktyką estetyzującej fotografii piktorialnej a zapisem obdarzonym wartością dokumentalną.

Fotografie wykonane w 1936 r. z pewnością miały odzwierciedlać również niezwykle ożywioną, zakrojoną na szeroką skalę akcję budowlaną prowadzoną ze środków Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego. Stawiały przed sobą zadanie wyeksponowania rozmachu inwestycyjnego w zakresie rozbudowy szkolnictwa [m.in. zdjęcia nowoczesnych budynków gimnazjalnych w Piekarach-Szarleju, Lublińcu i Mikołowie, nowo zakładanych szkół powszechnych, a także gmachu Wydziału Budowlanego Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych w Katowicach, jednego z największych kompleksów edukacyjnych II Rzeczypospolitej]. Tematem ich były miejsca: związane ze zdrowiem i opieką społeczną [Wojewódzki Zakład dla Głuchoniemych i Ociemniałych w Lublińcu oraz Zakład Leczniczo-Wychowawczy im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Istebnej-Kubalonce], realizacje obiektów sportu i rekreacji [m.in. park kąpielowy w Wiśle – kreowanej na górską stolicę przemysłowego regionu – oraz najnowocześniejsza w kraju pływalnia miejska w Bielsku], inwestycje infrastrukturalne [zapora wodna w Wapienicy, budynek „dworca” na lotnisku szybowcowym w podbielskich Aleksandrowicach], transportowe i komunikacyjne [wiadukty kolejowe między stacjami Wisła-Dziechcinka a Wisła-Głębce, serpentynowa szosa Wisła – Kubalonka – Istebna]. Tym samym dokument Bułhaka uwzględniał modernistyczne obiekty według projektów sięgających po nowatorskie koncepcje czołowych polskich architektów: Jadwigi Dobrzyńskiej i Zygmunta Łobody, Tadeusza Łobosa, Tadeusza Michejdy, Antoniego S. Olszewskiego, Karola Schayera oraz Adolfa Szyszko-Bohusza, autora projektu Zamku Prezydenta RP w Wiśle, daru autonomicznego Śląska, realizacji, która w wyjątkowy sposób łączyła tradycję i nowoczesność.

W wykazie tematów fotograficznego zapisu Bułhaka odnajdujemy także sekwencje „obrazów fotograficznych” odnoszących się do historycznej tkanki takich miast, jak: Tarnowskie Góry, Żory, Mysłowice czy Skoczów, a w szczególności Cieszyn. Bułhaka fotografie ziemi śląskiej przywołują najciekawsze zabytki tego regionu [Zamek w Chudowie, zespół pałacowo-parkowy w Grodźcu czy pałac w Koszęcinie] oraz charakterystyczne przykłady drewnianej architektury sakralnej. Ujęcia odwołujące się do tradycyjnych kanonów estetycznych – w duchu szeroko praktykowanej w międzywojniu piktorialnej maniery – uwieczniają kościoły drewniane, głównie z powiatów pszczyńskiego, rybnickiego i cieszyńskiego.

Wernisaż online

Wystawy będą dostępne od 2 lutego do 21 lutego 2021 roku. Wstęp wolny.