Śląsk — tysiąc lat burzliwej historii

Muzeum w Gliwicach

Zapraszamy do podróży przez dzieje naszego wyjątkowego regionu – Śląska. W ramach nowego projektu edukacyjnego pt. „Śląsk – tysiąc lat burzliwej historii”, przygotowanego przez Muzeum w Gliwicach, w czasie dziewięciu spotkań (od października do czerwca przyszłego roku) usystematyzujemy wiedzę z historii Śląska, zapoznamy się z najważniejszymi postaciami, zjawiskami kulturowymi i problemami charakterystycznymi dla kolejnych okresów historycznych.

Uczestnicy podczas każdych zajęć otrzymają opracowane karty pracy, których integralną częścią będą mapy, słowniczki, zestawienia ważnych w historii Śląska dat, fragmenty tekstów źródłowych i tropy bibliograficzne. Na najmłodszych czekają kolorowanki tematyczne. Projekt przygotowuje Dział Edukacji i Promocji Muzeum w Gliwicach, a pracują nad nim historyczki, panie Anna Pikulska-Stępień i Rita Śliwa, oraz filozof, pani Ewa Chudyba. Na pierwsze zajęcia dla grup szkolnych i przedszkolnych zapraszamy pomiędzy 12 a 15 października 2021 roku, natomiast inne osoby – rodziców z dziećmi, młodzież i dorosłych – 23 października. Koszt udziału w zajęciach stacjonarnych dla grup szkolnych i przedszkolnych to 1 zł od grupy. W przypadku indywidualnych uczestników – 1 zł od osoby. W zależności od sytuacji pandemicznej zajęcia prowadzone będą stacjonarnie bądź za pośrednictwem platformy ZOOM. Zapisy pod numerem telefonu 783 560 006.

Śląsk – kraina historyczna zasobna w bogactwa naturalne, przez stulecia przechodząca skomplikowane koleje losu, „perła w koronie” kolejnych władców… Co wiemy o tym rozległym regionie, którego jesteśmy tu, w Gliwicach, częścią? Kim byli i są jego mieszkańcy? Do XIV wieku Śląsk był jedną z głównych dzielnic Polski Piastów, w kolejnych stuleciach stanowił najpierw część Korony Świętego Wacława, a po wojnach śląskich był częścią różnych form państwowości niemieckiej. Koniec Wielkiej Wojny był także końcem XIX-wiecznych mocarstw. Wraz z ich upadkiem odrodziła się Rzeczpospolita. Bardzo szybko rozpoczęto starania o przyłączenie Śląska do Polski – zarówno na polu dyplomatycznym, jak i również zbrojnym. W wyniku trzech powstań śląskich (1919, 1920, 1921) najbardziej uprzemysłowione fragmenty Górnego Śląska przyłączono w 1922 r. do Rzeczypospolitej. Utworzono z nich województwo śląskie, które Stefan Żeromski nazwał „siedliskiem nowoczesności”. Niestety po kilkunastu latach zapaliły się ognie kolejnego światowego konfliktu…

Spotkanie 1: Śląsk – kraina historyczna i moja mała ojczyzna

Podczas pierwszego spotkania spróbujemy przybliżyć ten skomplikowany „organizm”, jakim jest Śląsk. Zapoznamy się z położeniem Śląska, z symbolami, z barwami regionu oraz ich pochodzeniem, omówimy warunki naturalne, zaznaczymy na mapie najważniejsze ośrodki miejskie i kulturalne, a także związane z nimi osoby. Spróbujemy odpowiedzieć ma pytanie, skąd się wzięła nazwa „Śląsk”? Zastanowimy się także, ile jest „tych Śląsków”, skoro znamy Śląsk Dolny, Górny, Cieszyński, Opawski… Przyjrzymy się również granicom dzisiejszego województwa śląskiego, które – jak się okaże – wcale nie ułatwiają odpowiedzi na pytanie o to, gdzie leży historyczna, śląska kraina…

Harmonogram zajęć w ramach projektu edukacyjnego dla szkół i przedszkoli:

12, 13, 14 i 15 października, Willa Caro (ul. Dolnych Wałów 8a) bądź platforma ZOOM, godz. 09.00, 10.30, 12.00.

Spotkanie 2: Śląsk — domena Piastów

Śląsk znalazł się w granicach tworzonego przez Piastów państwa w końcu wieku X. Dokonało się to za panowania pierwszego historycznego władcy polskiego Mieszka I, prawdopodobnie około roku 990. Śląsk zamieszkiwały wówczas plemiona słowiańskie. W ciągu pierwszych wieków formowania państwa dokonał się we wszystkich dziedzinach niemały rozwój. Należy zaznaczyć, że na Śląsku do przemian tych doszło znacznie znacznie szybciej niż na innych ziemiach polskich. Stąd szły nowe metody i wzory gospodarki. Region przodował ponadto na polu kultury, zarówno piśmiennictwa, jak i działalności uczonych. Śląsk, jako obszar leżący przy zachodnich granicach Polski, spełniał od samego początku istnienia państwa zaszczytną, ale zarazem trudną, okupioną wieloma ofiarami, funkcję przedmurza. Tutaj w pierwszym rzędzie stawiano opór najazdom zarówno niemieckich, jak i czeskich władców. Podczas spotkania będziemy zastanawiać się nad rolą historycznych ziem Śląska w budowaniu zrębów państwowości, a także dynamiką zmian politycznych, gospodarczych i kulturalnych, które temu towarzyszyły od czasów prahistorycznych do końca okresu wczesnośredniowiecznego (1138 r.).

21 listopada, Willa Caro bądź platforma ZOOM, godz. 11.00 (dla dzieci do lat 12 z rodzicami lub opiekunami), godz. 13.00 (dla młodzieży i dorosłych).

Spotkanie 3: Śląsk w okresie rozbicia dzielnicowego. 200 lat zawirowań dziejowych (1138-1335)

Od śmierci Bolesława Krzywoustego ludna i zasobna ziemia śląska zaczęła się rozdrabniać na mniejsze księstwa. Protoplasta Piastów Śląskich i pierwszy senior – Władysław II Wygnaniec – został wygnany z kraju przez swych braci. Księstwo przejęli następnie jego synowie: Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi. Ten ostatni w rezultacie wojen i układów dynastycznych skupił w swych rękach Górny Śląsk. Także Dolny Śląsk w ciągu XIII stulecia zyskał odrębny charakter. Za panowania Henryka Brodatego i jego syna tzw. monarchia Henryków Śląskich obejmowała znaczą część ziem polskich i mogła stać się podstawą odbudowy zjednoczonego państwa. Niestety, śmierć Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą spowodowała rozpad Śląska na liczne księstwa. Przemianom politycznym w postaci postępującego rozdrobnienia na Śląsku (w szczytowym okresie rozbicia istniało tu nawet 18 księstw) towarzyszył gwałtowny rozwój gospodarczy i kulturalny tej krainy. Zaczął kształtować się jej szczególny charakter, a historia podążała innym torem niż w przypadku reszty ziem polskich… Zamknięciem tych skomplikowanych procesów było przejście Śląska pod panowanie królów czeskich. Jak do tego doszło i czy można było tego uniknąć? Jakie historie kryją się w biografiach książąt obdarzonych niezwykłymi przydomkami? Jak sami poprowadzilibyśmy śląską politykę, będąc wówczas na ich miejscu? Zapraszamy do poznawania historii regionu w kolejnej odsłonie, tym razem podczas badania dziejów Śląska w okresie pełnego średniowiecza.

11 grudnia, Willa Caro bądź platforma ZOOM, godz. 11.00 (dla dzieci do lat 12 z rodzicami lub opiekunami), godz. 13.00 (dla młodzieży i dorosłych).

Spotkanie 4: Dzieje Śląska w okresie późnego średniowiecza (XIV-XV w.)

Sytuacja na Śląsku w początkach XIV wieku wyglądała zupełnie inaczej niż w pozostałych księstwach piastowskich, gdyż księstwa śląskie ulegały dalszym podziałom i nic w tej dzielnicy nie zapowiadało tendencji zjednoczeniowych. Również XV stulecie, które zwykło określać się w Europie mianem jesieni średniowiecza, na ziemiach śląskich nie należało do czasów spokoju. Wręcz przeciwnie – wybuchało na Śląsku coraz więcej zamieszek, głównie związanych z rodzącym się czeskim ruchem husyckim. Władców Śląska określano powszechnie mianem książąt polskich, ponieważ z Królestwem Polskim łączyła ich wspólna tradycja i gnieźnieńska prowincja kościelna. Śląsk w polityce Kazimierza Wielkiego odgrywał rolę karty przetargowej wobec Luksemburgów. Król dążył do uzyskania jak największych nabytków terytorialnych nie tylko na Śląsku, lecz także na Mazowszu czy Pomorzu.

Na Śląsku mieliśmy do czynienia z dość specyficzną sytuacją, sprzyjającą budowaniu poczucia regionalnej odrębności. Dla ludzi średniowiecza identyfikacja z własnym krajem, rozumianym jako pośredni szczebel między „państwem” a rodzinną miejscowością, była bardzo ważna. Losy polityczne Śląska, fakt posiadania własnej diecezji (nominalnie związanej z metropolią gnieźnieńską) oraz wykształcenie się w XV w. ogólnośląskich zgromadzeń stanowych, grupujących przedstawicieli książąt i miast, sprawiały, że region ten szybko wykształcił swoją specyfikę, choć w tym okresie dziejowym etniczne i regionalne identyfikacje mieszkańców Śląska nie mają związku ze świadomością narodową jego mieszkańców w XIX i XX w. Zapraszamy wszystkich zainteresowanych do odkrywania meandrów burzliwej historii Śląska w jej kolejnej odsłonie – tym razem XIV i XV stulecia.

15 stycznia 2022 r., Willa Caro bądź platforma ZOOM, godz. 11.00 (dla dzieci do lat 12 z rodzicami lub opiekunami), godz. 13.00 (dla młodzieży i dorosłych).

Spotkanie 5: Śląsk we władaniu Habsburgów (XVI-XVII w.)

Na przełomie XV i XVI wieku na Śląsku trwały ważne dla życia politycznego, kulturalnego i religijnego procesy. Wymierały gałęzie śląskich Piastów i tutejsze księstwa przechodziły pod panowanie obcych rodów. W 1526 r. klęska w bitwie z Turkami pod Mohaczem i bezpotomna śmierć króla Czech i Węgier Ludwika II Jagiellończyka spowodowały, że nowym władcą Śląska został Ferdynand I z niemieckiego rodu Habsburgów. Sukcesor, wykorzystując śmierć w 1532 r. ostatniego Piasta opolskiego – Jana II Dobrego – przystąpił do jednoczenia śląskich księstw.

Dodatkowo po stu latach od wojen husyckich na Śląsk dotarła także reformacja zapoczątkowana wystąpieniem Marcina Lutra (1517 r.). Pod wpływem jego nauk część książąt śląskich i panów ziemskich zrywała z katolicyzmem i przyjmowała protestantyzm, tym bardziej że dobra kościelne przechodziły dzięki temu na własność świeckich panujących. Ostojami katolicyzmu pozostały ośrodki takie jak opactwo w Rudach czy Gliwice. W wieku XVII doszedł jeszcze jeden wielki konflikt o podłożu religijnym – wojna trzydziestoletnia. W jej efekcie Śląsk poważnie ucierpiał pod względem ekonomicznym, a liczba ludności zmalała.

Ważnym wydarzeniem dla mieszkańców Śląska był także przemarsz wojsk polskich pod dowództwem króla Jana III, zmierzającego do Wiednia na odsiecz cesarzowi (1683 r.). Słynna husaria wraz z władcą i jego żoną Marią Kazimierą podążała od Krakowa przez Mysłowice, Gliwice, Bytom i Piekary Śląskie, Rudy Wielkie, Racibórz… Po tej wizycie na Śląsku Sobieski pisał: Lud tu niewymownie dobry i błogosławiący nam; kraj cudownie wesoły.

Zapraszamy na piątą odsłonę burzliwych dziejów Śląska. Tym razem skupimy się na historii XVI i XVII stulecia. Jak zarysowane powyżej procesy wpłynęły na dzisiejszy Śląsk i jego mieszkańców? Jak ocenilibyśmy Habsburgów jako ówczesnych gospodarzy naszej historycznej krainy? Którzy z polskich monarchów snuli plany odzyskania Śląska? Czy znamy jakichś wielkich Ślązaków, ale tych żyjących w XVII wieku? Urodziło się tu i działało wiele nieprzeciętnych umysłów, jak astronomka Maria Cunitz, Witelon czy Angelus Silesius. Te i inne zagadnienia i ciekawostki odkryjemy na zajęciach.

27 lutego, Willa Caro, godz. 11.00 (dla dzieci do lat 12 z rodzicami lub opiekunami), godz. 13.00 (dla młodzieży i dorosłych).

Spotkanie 6: Śląsk jako prowincja Królestwa Prus

W grudniu 1740 r. wojska pruskie wkroczyły na Śląsk, będący wówczas częścią monarchii Habsburgów. W ten sposób zaczęła się trwająca ponad dwie dekady rywalizacja o ten zasobny teren. Starcie prusko-austriackie stało się nawet powodem kolejnej wojny – tym razem o zasięgu europejskim.

O tym, że Śląsk był bogatą dzielnicą, już wiemy. Wynikało to głównie z urodzajnych ziem i dobrego klimatu Dolnego Śląska oraz przechodzących tędy od wieków szlaków handlowych. Wartość pokładów węgla kamiennego Górnego Śląska została doceniona dopiero w XIX wieku. Rok 1740, kolejny przełomowy w historii dzielnicy, przyniósł nieoczekiwane zmiany na arenie międzynarodowej. Obok dotychczasowych potęg europejskich zaczęła wyrastać nowa siła – Prusy, dysponujące silną, zdyscyplinowaną armią. Potęga militarna stworzona przez króla Fryderyka Wilhelma I była ważnym czynnikiem w „grze o Śląsk”, który stał się pierwszym celem następcy – Fryderyka II. Po drugiej stronie konfliktu stała Maria Teresa, arcyksiężniczka austriacka, późniejsza cesarzowa. W wyniku wojen śląskich ziemie te w większości przypadły Prusom, jednak księstwa cieszyńskie i opawskie oraz skrawki karniowskiego i nyskiego pozostały przy Austrii. Ustalona wówczas granica pomiędzy Prusakami i Austriakami przetrwała bez większych zmian do dziś. Maria Teresa do końca życia nie pogodziła się z utratą Śląska.

Po wojnach śląskich Cieszyńskie, odcięte od tradycyjnych kontaktów i więzi łączących go z resztą Śląska, zostało w roku 1782 połączone z Morawami, co osłabiło pozycję polityczną tej części ziem śląskich. Nie znaczyło to jednak zaniedbania w zakresie rozwoju gospodarczego, tak charakterystycznego dla całego regionu. Wręcz przeciwnie. Do najważniejszych ośrodków przemysłowych należało w tym czasie Bielsko, gdzie produkowano sukno (podobnie w Cieszynie i Jabłonkowie). Ranga tego miasta urosła z czasem do jednego z najważniejszych ośrodków przemysłu tekstylnego w Austrii. Zastosowanie innowacyjnych metod produkcji z wykorzystaniem maszyn parowych sprawiło, że jego wyroby kupowano m.in. na Bałkanach czy Bliskim Wschodzie.

W XVIII wieku doszło do podziału Górnego Śląska. Jego ważna część – Śląsk Cieszyński z Bielskiem, Skoczowem i oczywiście Cieszynem – pozostał poza granicami Prus. Warto pamiętać, że poza nimi znalazł się także tzw. Śląsk Czeski (Austriacki) ze stolicą w Opawie, obejmujący fragment Dolnego Śląska. Bez tego nie zrozumiemy do końca dzisiejszego kształtu ziem śląskich. Warto zastanowić się, dlaczego religijnie Śląsk Cieszyński różni się od reszty regionu, skąd wziął się tam protestantyzm i dlaczego wciąż jest tam silnie obecny. Koniec XVIII wieku to także początki dynamicznego rozwoju przemysłu ciężkiego, a z drugiej strony – czas budowania wielkich fortun i pałaców tutejszych przemysłowców. Zapraszamy serdecznie rodziców z dziećmi oraz młodzież i dorosłych na kolejne spotkanie z cyklu „Śląsk – 1000 lat burzliwej historii”.

26 marca, Willa Caro, godz. 11.00 (dla dzieci do lat 12 z rodzicami lub opiekunami), godz. 13.00 (dla młodzieży i dorosłych).

Spotkanie siódme: „Wiek nowoczesności”, czyli XIX stulecie na Śląsku

Pierwsza połowa XIX wieku to czasy przełomowe dla Śląska, wytyczające jego przyszłość jako jednego z najważniejszych regionów przemysłowych w Europie. Choć stulecie to otworzyły wojny napoleońskie, skutkujące zniszczeniami i zadłużeniem, to z drugiej strony czynniki te „zmusiły” Prusy do podjęcia ważnych reform gospodarczych i społecznych. Oznaczało to jednocześnie pełną unifikację Śląska z Prusami i kończyło długi okres traktowania tego regionu jako odrębnej prowincji. Przed mieszkańcami Śląska stanęło trudne zadanie przejścia z systemu feudalnego na kapitalistyczny, ponieważ w wyniku tych przemian załamywała się w pierwszej kolejności wytwórczość oparta na pracy rąk ludzkich – jak np. tekstylna (skupiona na obszarach podsudeckich). Towarzyszyła temu nędza rzemieślników i głód wśród chłopów. Dzięki inicjatywie pruskiego państwa oraz junkrów (wielkich właścicieli ziemskich) dołożono starań, by zintensyfikować rozwój hutnictwa cynku, żelaza oraz górnictwa. Następstwem tych działań był także rozwój nowoczesnej komunikacji kolejowej. Rozbudowa górnośląskiej kolei została zainicjowana przez powstałe w 1837 r. towarzystwo akcyjne: Górnośląską Kolej Żelazną. Do roku 1847 połączenia kolejowe uzyskały prawie wszystkie miasta górnośląskie leżące wzdłuż linii łączącej Górny Śląsk ze stolicą prowincji – Wrocławiem: Opole, Gliwice, Katowice i Mysłowice. Do największych potentatów przemysłowych, którzy zrobili olbrzymie majątki przy okazji burzliwego rozwoju przemysłu na Śląsku, należały rodziny szlacheckie: Donnersmarcków, Schaffgotschów, Ballestremów, Hochbergów i Hohenlohe.

23 kwietnia, Willa Caro, godz. 11.00 (dla dzieci do lat 12 z rodzicami lub opiekunami), godz. 13.00 (dla młodzieży i dorosłych).

Spotkanie ósme: Śląsk w czasie I wojny światowej i w dwudziestoleciu międzywojennym

Pierwsza połowa XX wieku to okres dramatycznych wyborów mieszkańców Śląska, działalności ludzi czujących się Polakami i dążących do połączenia z Polską, plebiscytu oraz powstań śląskich, w których niejednokrotnie bracia i sąsiedzi walczyli przeciwko sobie. Górny Śląsk odegrał też istotną rolę w pierwszej wojnie światowej – w Pszczynie znajdowały się centrum dowodzenia armii niemieckiej i główna kwatera cesarska. Powojenne zmiany, jakie nastąpiły na śląskiej ziemi, uosabia z kolei przywódca dążący do zjednoczenia z Polską – Wojciech Korfanty. Tuż po zakończeniu wojny na Górnym Śląsku rozgorzał konflikt polsko-niemiecki, którego stawką było przejęcie zwierzchnictwa nad tym regionem, uznawanym za jeden z najbogatszych w Europie.

Śląskie było najmniejszym z województw II Rzeczypospolitej, jednak zarazem najważniejszym regionem gospodarczym i dostawcą surowców dla rodzącego się przemysłu. Nadto okręgiem autonomicznym z własnym parlamentem i odrębnymi przepisami prawnymi w niektórych kwestiach. Charakteryzował się też bardzo wysoką gęstością zaludnienia. Tu ulokowała się większość polskiego przemysłu wydobywczego i ciężkiego, opartego głównie na przedsiębiorstwach uruchomionych jeszcze w XIX wieku.

21 maja, Willa Caro, godz. 11.00 (dla dzieci do lat 12 z rodzicami lub opiekunami), godz. 13.00 (dla młodzieży i dorosłych).

Spotkanie dziewiąte: Śląsk – od II wojny światowej do współczesności

Kończymy cykl lekcji poświęconych wspaniałej krainie – miejscu, w którym tyle fascynujących rzeczy działo się przez ostatnie dziesięć wieków. Nadchodzące spotkanie to czas podsumowania, ale i skupienia się na najnowszym rozdziale naszej historii: dotknięcia wydarzeń II wojny światowej i czasów powojennych, które do dziś budzą na Śląsku wiele emocji. W tych czasach nie brakowało tu bohaterów – jak choćby Henryk Sławik, który podczas wojny uratował życie wielu żydowskich dzieci, płacąc za to najwyższą cenę. Rok 1945 na Śląsku skutkiem wkroczenia Armii Czerwonej był nie mniej tragiczny: mieszkańców Śląska dotknęły deportacje w głąb Związku Sowieckiego, zsyłki do obozów NKWD, rabunki i inne represje. Żeby zrozumieć dzisiejsze realia naszej małej ojczyzny, trzeba przyjrzeć się właśnie tym procesom i zjawiskom związanym z wysiedleniami i przesiedleniami, które spowodowały przemianę tkanki narodowej i społecznej regionu. Prześladowania Ślązaków po II wojnie światowej przeszły do historii pod nazwą Tragedii Górnośląskiej. W czasach komunistycznych Ślązakom w Polsce także łatwo nie było, za „godanie po ślonsku” można było w szkole nieźle oberwać. To także okres przesileń związanych z wydarzeniami Marca 1968, Grudnia 1970 czy Sierpnia 1980. Wreszcie nie da się pominąć tragicznych wydarzeń, które rozegrały się właśnie na śląskiej ziemi w czasie stanu wojennego – ich symbolem stała się śmierć dziewięciu górników z kopalni „Wujek”. Czy Śląsk w obliczu tych wszystkich zakrętów historii więcej skorzystał, czy stracił? Czy Edward Gierek i Jerzy Ziętek byli dobrymi gospodarzami? Dlaczego niektórzy tęsknią za czasami PRL-u? Spróbujemy poszukać odpowiedzi na te pytania na ostatnim już spotkaniu o historii Śląska.

18 czerwca, Willa Caro, godz. 11.00 (dla dzieci do lat 12 z rodzicami lub opiekunami), godz. 13.00 (dla młodzieży i dorosłych).