Miasto Hamleta

Michał Mońko

Helsingør położony jest na północnym krańcu Zelandii nad brzegiem cieśniny Sund, oddzielającej Danię od Szwecji. To miejsce historyczne i zarazem mityczne. Miasteczko liczy 46 tysięcy mieszkańców. Jest ono kolorową miejscowością z brukowanymi uliczkami, co podkreślają informatory turystyczne.

Spod okazałego dworca kolejowego Helsingør, patrząc w kierunku wysuniętego w morze cypla, widać port żeglarski i morski, a dalej twierdzę Kronborg. Z portu raz po raz odpływają i przybijają promy, utrzymujące stałą żeglugę ze szwedzkim miastem Helsingborg. Podróż z Helsingør do Szwecji trwa 20 minut.

Zamek i twierdza Kronborg

Twierdza i zamek Kronborg spełniły funkcję miastotwórczą, tworząc miasto Helsingør. Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z 1231 roku. Było to miejsce targowe, gdzie wikingowie sprzedawali swoje zdobycze.

Osada przybrała formę miejską dzięki przywilejom handlowym króla Eryka I. Rozwój miasta rozpoczął się w roku 1429, czyli w chwili ukończenia budowy twierdzy Krogen, rozbudowanej na cyplu jako Kronborg.

Helsingør

Historyczne związki z Polską

Mało kto wie, że Helsingør łączy z Polską historia prawdziwa i historia mityczna. Historia prawdziwa to opowieść o Eryku I, księciu słupskim, zarazem królu duńskim, norweskim i szwedzkim w czasach, gdy Pomorze było poddane zwierzchnictwu Korony Królestwa Polskiego.

Historia mityczna to opowieść drugoplanowa o Fortenbrasie, przedstawiona przez Szekspira w Hamlecie. W szekspirowskim dramacie zamek nosi nazwę Elsynor; nazwa ta pochodzi od wymowy miejscowości Helsingør.

W szekspirowskim dramacie zamek Kronborg nosi nazwę Elsinor

Historia Hamleta

Hamlet jest historią duńskiego księcia, który chce zemsty za zabójstwo swego ojca. Zamordować miał go władca Danii, Klaudiusz, drugi mąż matki Hamleta. Duch domaga się, by syn pomścił jego śmierć na Klaudiuszu, który go otruł i bezprawnie przejął tron. Hamlet nie zaznaje spokoju, zaczyna udawać obłąkanego. Porzuca ukochaną Ofelię, niemal wyrzeka się matki, morduje dworzanina Poloniusza.

W finale dramatu Hamlet staje do pojedynku z bratem Ofelii, Laertesem. Giną obydwaj. Na duńskim tronie zasiada Fortenbras, syn księcia Norwegii. Fortenbrasa poznajemy wcześniej, gdy prowadzi wojska przeciw Polsce. Ostatnie słowa Hamlet kieruje do przyjaciela, Horacja, aby ten opowiedział jego historię potomnym.

Zachowane kroniki średniowieczne potwierdzają, że Hamlet jest opowieścią, jak to dziś się mówi, opartą na prawdziwych źródłach. Tym źródłem są Gesta Danorum, czyli Czyny Duńczyków, opisane po łacinie w szesnastu tomach przez Saxona Gramatyka.

Kronika powstała między rokiem 1185 a 1222. Gesta… opisują historię Duńczyków od roku 600 p.n.e. do schyłku XII wieku. Księga dziewiąta kończy się opowieścią o Gormie Starym, pierwszym udokumentowanym władcy Danii. Ostatnia księga, szesnasta, obejmuje historię pierwszych lat panowania króla Kanuta VI.

Gesta Danorum, szczególnie księgi trzecią i czwartą, wykorzystał Szekspir, tworząc Hamleta. W dramacie można doszukać się legendarnych i półlegendarnych władców Danii opisanych przez Saxona Gramatyka. Jest tam zdrada, miłość i szaleństwo.

Legendy, półlegendy i prawdy dramatu Szekspira sprawiły, że w XVIII wieku w obrębie zamku powstał ogród i symboliczny grób Hamleta. Jego legendarny pierwowzór z pewnością mieszkał tam, gdzie zbudowano twierdzę Krogen, która przyjęła później nazwę Kronberg.

Budowę twierdzy Krogen nakazał Eryk I (Erik Av Pommern), urodzony w 1382 jako Bogusław w Darłowie, gdzie też zmarł w 1459 roku. Dzisiaj w centrum Helsingør król Eryk ma swój pomnik.

Najpierw była twierdza Krogen, później Kronborg

Król Norwegii, Szwecji i Danii

Niezwykła to postać, związana z Polską. Eryk był księciem z dynastii Gryfitów, synem księcia słupskiego Warcisława VII i Marii, córki Henryka III, księcia meklemburskiego z linii meklembursko-zwierzyńskiej. Był prawnukiem króla Danii Waldemara IV Odnowiciela.

Cioteczną babką Eryka była królowa Małgorzata, władczyni Danii, Norwegii i Szwecji. W roku 1388 królowa zabrała Eryka na swój dwór w Kopenhadze, gdzie go zaadoptowała i wykształciła. Następnie doprowadziła do wyboru młodego księcia na króla najpierw Norwegii, a następnie Szwecji i Danii.

Dokumenty Unii Kalmarskiej mówią, że w 1389 roku Eryk został wybrany królem Norwegii, a w roku 1397 w wyniku zawarcia Unii Kalmarskiej został koronowany na króla Szwecji i Danii, zostając jednocześnie 17 czerwca 1397 r. władcą Unii Królewskiej Wspólnoty Trzech Królestw.

W 1406 roku ożenił się z Filipą, córką Henryka IV, króla Anglii. Posag żony przeznaczył na budowę fortecy Hagen i na budowę floty wojennej przeciwko Hanzie. Do 1412 roku Eryk współrządził Unią Królewską z Małgorzatą, a po jej śmierci został samodzielnym władcą.

Wjazd do twierdzy

Król korsarzy

Tymczasem interesy Danii, Norwegii i Szwecji były rozbieżne. Następował rozpad Unii Królewskiej na trzy państwa. W roku 1437 w Szwecji wybuchł bunt przeciw Erykowi I. Musiał on uciekać na Gotlandię. W roku 1440 stracił ostatecznie tron Danii i Szwecji, a w 1442 również Norwegii. Zdetronizowany, przebywał przez dwanaście lat na Gotlandii w zamku Wisborg.

Z tego czasu pochodzi jego przydomek: „król korsarzy”. Flota Eryka dokonywała pirackich wypadów na terytoria Danii, a także rabowała kupieckie statki.

W roku 1449 Eryk powrócił na Pomorze. Ostatnie dziesięć lat życia, lata 1449-1459, spędził na zamku w Darłowie, każąc się tytułować: król z Bożej łaski Danii, Szwecji, Norwegii, Wenedów, Gotów i książę słupski.

Mieszkańcy Helsingør pamiętają do dziś, że to Eryk Pomorski sprawił, iż niewiele znacząca miejscowość nad Sundem została ważnym portem i osadą handlową. Zadecydowała o tym decyzja Eryka o budowie twierdzy Krogen i poborze cła od przepływających cieśniną statków.

Twierdza

Budowa twierdzy rozpoczęła się w 1420 roku i została ukończona w 1429. Od 1425 roku statki przepływające przez cieśninę musiały zakotwiczyć w porcie i uiścić opłatę celną, zasilającą skarb królewski aż do 1857 roku. W obrębie twierdzy został zbudowany w dwu etapach zamek. Jest to potężna, kamienno-ceglana fortyfikacja na planie kwadratu.

W północno-wschodnim rogu znajdują się sale, które były królewską rezydencją. W południowo-zachodniej mieści się sala bankietowa. W południowo-wschodnim rogu budynku mieści się kaplica. W latach 1558-1559 król Chrystian III uzupełnił naroża zamku basztami.

W roku 1570 król Fryderyk II zainicjował rozbudowę twierdzy i podniesienie kondygnacji zamku. Przebudową twierdzy w latach 1578-1585 zajmował się Antoni van Obberghen, flamandzki mistrz budowniczy, który zajmował się budową fortyfikacji Antwerpii, a od 1592 r. budował forty Gdańska.

Prace fortyfikacyjne twierdzy Krogen zostały ukończone w 1577. Osiem lat później, w roku 1585, architekt flamandzki Jan Henryk van Paesschen nadał zamkowi charakter renesansowej rezydencji. Jednocześnie twierdza Krogen została przemianowana na Kronborg. W roku 1629 na zamku wybuchł pożar. Na polecenie króla Chrystiana IV zamek został odbudowany i oddany do użytku w 1639 roku.

W czasie wojny ze Szwecją, w roku 1658, Kronborg został oblężony i zdobyty przez Szwedów, którzy przejęli wiele z jego skarbów. Tego samego roku przybyły na pomoc Duńczykom wojska Stefana Czarnieckiego, które pobiły Szwedów, wyzwalając wiele miast. Polacy zasłynęli szturmem wyspy i twierdzy Als. Wojska polskie 14 grudnia 1658 przeprawiły się wpław przez cieśninę liczącą ponad 500 metrów.

W roku 1785 zamek przestał być rezydencją królewską i został zamieniony na koszary dla wojska. Tę funkcję pełnił do 1923 roku. Po gruntownej renowacji zamek otwarto dla publiczności.

Chlubą zamku są królewskie apartamenty, styl holenderski umeblowania, dwa renesansowe globusy i najdłuższa sala w Europie, licząca 62 m. Od wielu lat na terenie zamku odbywają się przedstawienia teatralne. Niekiedy wystawiany jest Hamlet. W murach zamku jest także kościół.

W podziemiach znajduje się posąg śpiącego rycerza Ogiera Duńskiego (Holger Danske), który wedle legendy budzi się, gdy Danii grozi niebezpieczeństwo.

Ulica w Helsingør

Medyk u władzy

Prawdziwa jest natomiast opowieść o romansie Karoliny Matyldy (1751-1775), żony chorego psychicznie króla Chrystiana VII, z przystojnym królewskim medykiem, Johanem Fryderykiem Struensee. Medyk uwiódł Karolinę Matyldę i, wykorzystując sytuację, sięgnął po władzę w państwie. Rządził Danią w zastępstwie monarchy przez 10 miesięcy (do stycznia 1772).

Oboje – medyk i Karolina – zostali pochwyceni po balu maskowym w Kopenhadze; królową wtrącono do lochu pod zamkiem, a medyka ścięto. Ta historia znajduje się w starych kronikach i rzadko jest opowiadana gościom.

Jak przed wiekami

W obrębie zamku znajduje się Muzeum Morskie (Handels- og Søfartsmuseet) z modelami statków i malarstwem marynistycznym. Dalej mieści się średniowieczna katedra pw. św. Olafa, klasztor karmelitów z XV wieku oraz neoklasyczny pałac Marienlyst. Klasztor karmelitów (Karmeliterklosteret), zbudowany w 1430 roku, jest podobno najlepiej zachowanym obiektem w całej Skandynawii.

Jest też kościół z potężnymi organami z XVII wieku poświęcony Matce Boskiej (Sct. Mariæ Kirke). Kwadrans marszu na północny zachód od centrum, przy Marienlyst Allé 32, mieści się pałac Marienlyst (Marienlyst Slot). To jedna z letnich rezydencji królewskich, położona w pięknym, angielskim parku.

Rynek

Na początku stycznia miasto jest ciche. Dopiero wiosną zapełni się żeglarzami, którzy mają tu swoją marinę, uprawiają żeglarstwo i windsurfing. Młodzież z wielu krajów przyjedzie latem do Międzynarodowego Uniwersytetu Ludowego, żeby uczyć się kultury i języka duńskiego.

Spacer po bruku pośród starych budowli i u podnóża wałów obronnych jest spacerem w przeszłość zamku Hamleta. Tu wszystko jest takie, jakie było przed wiekami. Historię opowiada stary bruk, po którym stąpali władcy Danii, opowiadają stare, kilkusetletnie cegły, których podobno dotykał Hamlet.

W pociągu Helsingør-Kopenhaga 

zdjęcia: Michał Mońko