Socjalizm w Polsce

Jacek Bartyzel

SOCJALIZM w POLSCE – ogół poglądów oraz działań rozwijanych i podejmowanych w Polsce pod wpływem i w duchu ideologii socjalistycznej w jej różnorodnych odmianach.

Do protosocjalistycznego nurtu nowożytnych utopii należy napisana i przedstawiona do oceny 1817 Towarzystwu Królewskiemu Przyjaciół Nauk (odszukana przez Z. Grossa i ogłoszona drukiem dopiero 1956) Podróż do Kalopei, której autorem był Wojciech Gutkowski (1755-1826); w postulowanym tam modelu „szczęśliwego społeczeństwa” wartością naczelną miała być zasada własności publicznej „do wszystkich należącej, na którą wszyscy bez żadnego wyłączenia pracować powinni stosownie do swych stopni i nadanych im zatrudnień, a za to pobierać też wszyscy będą z własności narodowej jak najprzyzwoitsze utrzymanie” (tamże, Warszawa 1956, 181); idealne społeczeństwo Kalopów jest zarazem hierarchiczne (z elekcyjnym cesarzem na szczycie, prezydującym w Rządzie Najwyższym, i jego zastępcą – królem) i egalitarne, gdyż każdy może dojść z czasem – przechodząc aż 11 szczebli awansu – do najwyższych godności; dzieci wszystkich Kalopów, nie wyłączając dzieci cesarskich, przechodzą ten sam system edukacyjny, a stopni awansu nikt nie może przeskakiwać; państwo nakazuje uznawać Najwyższą Istotę, z zachowaniem swobody wariantów kultu, jednak z likwidacją „niepotrzebnej” instytucji kleru; ponieważ twórcą Kalopei jest w tej utopii król Bolesław Śmiały, który po wygnaniu go z kraju przybył ze swą drużyną do Australii i założył tam państwo, któremu nadał konstytucję (a „Kalop” jest anagramem słowa „Polak”), uniwersalistyczna w założeniu wizja zdaje się być tu jednak podporządkowana polskiej kwestii narodowej.

1. 1834–1892. Początki polskiego s. wiąże się zazwyczaj z radykalnie lewicowym odłamem Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowym; stanowili go „dysydenci” Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, którzy 1834 założyli pierwszą polską organizację socjalistyczną – Gminę Londyn; proklamowała ona zniesienie prawa dziedziczenia oraz uspołecznienie wszystkich narzędzi pracy; po nawiązaniu kontaktów z 12 chłopami-żołnierzami, którzy zdołali dotrzeć do Anglii po dwuletniej niewoli w więzieniach pruskich, i których szlacheccy inteligenci z Gminy nauczyli czytać i pisać, zapoznając ich jednocześnie z poglądami babuwisty Buonarrotiego i chrześcijańskiego socjalisty Bucheza, 1835 założono Gromadę Grudziąż, a 1836 Gromadę Humań; wkrótce obie zaczęto nazywać Gromadami Ludu Polskiego; skrajnie antykapitalistyczny i antyokcydentalistyczny program Gromad prezentował przyszłą Polskę jako społeczeństwo rolnicze, oparte na wspólnocie ziemi i narzędzi oraz na chrześcijańskim braterstwie, co pozwala określić go jako s. agrarny; głównymi ideologami Gromad byli: mason Stanisław Gabriel hr. Worcell (1799-1857), który w rozprawie O własności (1836) dowodził, że własność nie jest prawem natury, Tadeusz Krępowiecki (1798-1847) oraz Zenon Świętosławski (1811-1875), którego utopia Ustawy Kościoła Powszechnego miała charakter zarazem kolektywistyczny, teokratyczny i totalitarny (nieposłuszeństwo religijno-politycznym władzom Ludu Kościelnego miało być karane śmiercią); przyjęcie 1844 Ustaw jako programu Gromad spowodowało wystąpienie z nich Worcella; inną i samodzielną wersję (heterodoksyjnego) s. chrześcijańskiego reprezentował na emigracji uczeń i zastępca autora Podróży do Ikarii É. Cabeta, wydawca „Polski Chrystusowej” (1842-46) – Ludwik Królikowski (1799 — ok. 1878/81); po rewolucji czerwcowej 1848 we Francji „Ducha Bożego pod czerwonymi bluzami proletariatu paryskiego” dostrzegł także Adam Mickiewicz (1798-1855); skutkiem popadnięcia wieszcza „w obłęd komunizmu mistycznego” (słowa C. Norwida) było m.in. redagowanie francuskojęzycznej „Tribune des Peuples”, w której zamieścił był słynny artykuł Socjalizm, gdzie dowodził, że s. nie jest wrogiem porządku i autorytetu, a ci, którzy go zwalczają są także wrogami religii.

W kraju (w Królestwie Polskim) socjalistyczno-agrarystyczną ideologię Gromad reprezentował ksiądz Piotr Ściegienny (1801-1890) – założyciel spiskowego Związku Chłopskiego oraz autor Złotej książeczki, czyli historii rodu ludzkiego, w której zawarł przypowieść o wspólnej walce polskich i rosyjskich chłopów przeciwko polskim i rosyjskim panom oraz apokryfu rzekomego Listu Ojca Świętego Grzegorza papieża do rzemieślników i rolników; bliski s. marksowskiemu był lewicowy heglista, „czerwony kasztelanic” Edward Dembowski (1822-1846), dzięki któremu rewolucja krakowska 1846 miała program par excellance socjalistyczny; przedmiotem kontrowersji badaczy myśli politycznej jest natomiast kwestia czy socjalistą był publicysta lwowskiego „Postępu” (1848-49) Leon hr. Rzewuski (1808-1869); ten wnuk targowiczanina, hetmana polnego koronnego Seweryna, a syn (pierwowzoru mickiewiczowskiego Farysa) „emira” Wacława, należał bowiem do środowiska galicyjskich konserwatystów, które z wyrozumiałością traktowało jego ideologiczne ekstrawagancje; nazywając siebie socjalistą Rzewuski nie ukrywał, że s. jest „protokołem teorii niedowarzonych, projektów niemożebnych, utopii mylnych”, twierdził jednak, że służy mu „za podstawę instynkt prawdy i żądza sprawiedliwości” (O dążnościach reorganizacyjnych w społeczeństwie, Kraków 1848, 7); odrzucał „równość bezwzględną”, komunizm („teoria dziecinna”), anarchiczny „s. buntowniczy” oraz „s. przemysłowy”; akceptował jedynie s. jako doktrynę moralną, oznaczającą dążność do zastosowania nauki ewangelicznej w stosunkach produkcyjnych oraz „s. filozoficzny”, który „bada warunki i prawa ogólnego dobrobytu” oraz jest „filozofią zasad społecznych, uznających udzielność narodu w stosunkach ekonomicznych i w życiu politycznym” (Socjalizm i narodowość, „Postęp” 1848, nr 32, 128).

W okresie międzypowstaniowym, na emigracji, radykalny, a nawet sekciarski nurt s. reprezentowali epigoni Gromad Ludu Polskiego – Towarzystwo Emigracji Polskiej Zasad Gminowładczo-Społecznych i Gromada Rewolucyjna Londyn (w której działał płk Ludwik Oborski) oraz Zbór Bratni Franciszka Zawadzkiego (1812-1858), który 1856 wyłonił się z TDP; po klęsce powstania styczniowego rozgłos w Europie zdobyli generałowie-emigranci ze skrajnej lewicy powstańczej: Józef Hauke-Bosak (1834-1871), który jako działacz Ligi Pokoju i Wolności domagał się uspołecznienia ziemi i oddania narzędzi pracy stowarzyszeniom robotniczym; Jarosław Dąbrowski (1836-1871), który zginął jako ostatni dowódca Komuny Paryskiej; Walery Wróblewski (1836-1908), również komunard, a później członek Rady Generalnej I Międzynarodówki i przyjaciel K. Marksa (choć nie marksista); 1866-67 propagujące s. gminowładczy A. Hercena pismo „Gmina” wydawał na emigracji (Białorusin z pochodzenia) Józef Tokarzewicz (1840-1919).

W kraju do około 1870 idee socjalistyczne były prawie zupełnie nieznane, czego humorystycznym symptomem jest pytanie sędziego Mogilnickiego do oskarżonego B. Limanowskiego na procesie lwowskim (1877): „Powiedz mnie kolego, co to takiego socjalizm? Wiem, że to rzecz karygodna, ale o co właściwie tym socjalistom chodzi?” (B. Limanowski, Pamiętniki, t. II, Warszawa 1958, 180); wcześniej zaczął kiełkował nurt umiarkowany, zupełnie obcy marksizmowi (bliski zaś reformizmowi F. Lassalle`a), będący w gruncie rzeczy kontynuacją rewolucyjno-demokratycznego odłamu polskiego irredentyzmu niepodległościowego; jego inicjatorem od 1871 w Galicji był – nazywany później „nestorem polskiego s.” – Bolesław Limanowski (1835-1935); swoje poglądy streścił w tezie, że „patriotyzm doprowadził do demokracji, a demokracja w dalszym rozwoju doprowadzić musiała do socjalizmu” (Jaką drogą doszedłem do socjalizmu?, w: Socjalizm, demokracja, patriotyzm, Kraków 1902, 121), który oznaczał dla niego dążenie do równości społecznej za pomocą stopniowych przekształceń; 1881 skupieni wokół Limanowskiego socjaliści emigracyjni (w tym późniejszy współtwórca i ideolog Narodowej Demokracji, Zygmunt Balicki) założyli Stowarzyszenie Socjalistyczne Lud Polski, którego odezwa z VIII 1881 za główny cel stawiała odzyskanie „samoistnego bytu narodowego w granicach dobrowolnego ciążenia”, nie mówiła natomiast nic o „walce klas”; kontynuacją Ludu Polskiego od 1888 była Gmina  Narodowo-Socjalistyczna.

W Galicji przeważył wpływ Limanowskiego i ruch socjalistyczny pozostawał na płaszczyźnie legalizmu; Program socjalistów galicyjskich (Galicyjskiej Partii Robotniczej) z 1881, którego autorami byli: Ukrainiec Iwan Franko i (autor Czerwonego Sztandaru) Bolesław Czerwiński (1851-1888), zaznaczał, że s. „nowoczesny jest zarazem kosmopolityczny i narodowy” (tamże, 106/7).

Drugi nurt – radykalny społecznie i „internacjonalistyczny” (nazywany też „s. warszawskim”) uaktywnił się około 1878, kiedy agitację w Galicji rozpoczął Ludwik W a r y ń s k i (1856-1889); z tym odłamem związani byli wówczas również Stanisław Mendelson [właśc. Salomon Naftali] (1857-1913) i Kazimierz Dłuski (1855-1930); program „internacjonalistów” – których zupełny dystans do sprawy niepodległości Polski wywołał nawet sprzeciw (antyrosyjskich) Marksa i Engelsa – zwany „programem brukselskim”, został opublikowany w pierwszym numerze pisma „Równość” wydawanego w Genewie, dokąd udali się wydaleni z Austro-Węgier po procesie krakowskim (1880) Waryński, Mendelson i Dłuski; po zawieszeniu „Równości” Mendelson wydawał od 1881 „Przedświt”, a od 1884 „Walkę Klas”; Waryński po powrocie do Warszawy (XII 1881) nawiązał kontakt z socjalistycznymi kółkami młodzieżowymi, na których bazie, wraz z Rosjaninem Stanisławem Kunickim, założył (konspiracyjną) Międzynarodową Socjalno-Rewolucyjną Partię „Proletariat” (nazywany później I Proletariatem, albo – przez apologetów – Wielkim Proletariatem); odezwa Komitetu Robotniczego partii z 1 IX 1882 operowała frazeologią stricte klasową i rewolucyjną oraz jednoznacznie odcinała się od polskiego ruchu niepodległościowego, oskarżając ruchy narodowe o to, że „nawołując wszystkich Polaków do jedności i do wspólnej przeciw ciemiężcom zewnętrznym walki, zabijały w naszym społeczeństwie klasową świadomość w ogóle, a w szczególności świadomość klas pracujących” (Polskie programy socjalistyczne 1878-1918, Warszawa 1975, 188); socjalrewolucjoniści z „Proletariatu” współpracowali ściśle z rosyjską Narodnają Wolą i akceptowali jej terrorystyczne metody; z „Proletariatu” wystąpiła jednak bardziej umiarkowana (socjaldemokratyczna) grupa Kazimierza Puchewicza (1858-1884), która założyła Partię Robotniczą „Solidarność”; w tym samym czasie na rosyjskim Uniwersytecie Warszawskim uformowała się grupa ideologów socjalistycznych, nazywanych „krusińszczykami”, gdyż ich przywódcą był Stanisław Krusiński (1857-1886) – współautor polskiego przekładu I tomu Kapitału (Lipsk 1884); pomiędzy 1883 a 1885 „Proletariat” został rozbity, ok. 200 jego członków aresztowanych i skazanych, w tym 5 na karę śmierci, a Waryński na 16 lat więzienia; z inicjatywy przybyłego do Warszawy z zaboru pruskiego Marcina Kasprzaka (1860-1905) II/III 1888 zorganizowano Polską Partię Socjalistyczno-Rewolucyjną, znaną też jak II Proletariat, która nie rezygnując z taktyki indywidualnego terroru, jako cel polityczny wysunęła walkę o ogólnorosyjską konstytucję; jej głównym ideologiem był historyk i socjolog Ludwik Kulczycki (1866-1941); 1889 powstała druga organizacja – Związek Robotników Polskich, aktywna w organizowaniu akcji strajkowych, w tym „buntu łódzkiego” 2-9 V 1892.

2. 1892–1918. Próbę zjednoczenia ruchu socjalistycznego podjęto z inicjatywy redakcji „Prześwitu”, której członkowie utworzyli Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich; na zjeździe w Paryżu 21 XI 1892 pod przewodnictwem Limanowskiego utworzona została Polska Partia Socjalistyczna; pośród jej 18 założycieli z II Proletariatu wywodzili się m.in.: Bolesław Antoni Jędrzejowski (1867-1914), Witold Jodko-Narkiewicz (1864-1924), Feliks Perl (1871-1927) i Mendelson, ze Zjednoczenia Robotniczego (odrzucającej terror indywidualny secesji z II Proletariatu) – Jan Stróżecki (1869-1918) i przyszły prezydent RP Stanisław Wojciechowski (1869-1953), ze ZRP – Stanisław Grabski (1871-1949), z Gminy Narodowo-Socjalistycznej – Dłuski; w Szkicu programu „na naczelnym miejscu została postawiona walka o niepodległość Polski” (B. Limanowski, Pamiętniki, II, Warszawa 1973, 439); zaznaczono też „separatystyczną politykę” w stosunku do rosyjskiego ruchu rewolucyjnego; na pozycje niepodległościowe przeszedł także dotychczasowy nieprzejednany wróg wszelkiego patriotyzmu Mendelson (który zresztą później zerwał w ogóle z socjalizmem i po 1906 stał się współpracownikiem konserwatywnego „Czasu”); VI 1893 odbył się pod Wilnem I Zjazd PPS; od II Zjazdu (II 1894 w Warszawie) partią kierował Centralny Komitet Robotniczy, którego członkiem – i faktycznym przywódcą partii oraz redaktorem (do aresztowania 1900 w Łodzi) „Robotnika” – został Józef Piłsudski (1867-1935); poza nim do CKR wchodzili odtąd m.in. Mendelson, Wojciechowski, Stróżecki, Aleksander Sulkiewicz [właśc. A. Hózman-Mirza-Sulkiewicz] (1867-1916), Walery Sławek (1879-1939) i Leon Wasilewski (1870-1936).

„Internacjonaliści” i „ortodoksyjni” marksiści, którzy zaprotestowali przeciwko niepodległościowemu „programowi paryskiemu” utworzyli VII 1893 Socjaldemokrację Królestwa Polskiego; jej organem stała się „Sprawa Robotnicza”; główną ideolożką SDKP była zawzięta przeciwniczka niepodległości Polski – Róża Luksemburg (1871-1919), a przywódcami: Julian Marchlewski (1866-1925), Jan Tyszka [właśc. Leon Jogiches] (1867-1919) i Adolf Warski [właśc. Warszawski] (1868-1937?); po aresztowaniach 1893-95 została odbudowana 1899 głównie przez Feliksa Dzierżyńskiego (1877-1926); po połączeniu 1900 z socjaldemokracją litewską SDKP przekształciła się w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy; V 1900 z PPS wystąpiła grupa zwolenników „dyktatury proletariatu” z Kulczyckim na czele, która utworzyła Polską Partię Socjalistyczną Proletariat (tzw. III Proletariat); jej działalność zamarła po 1907.

Na zjeździe we Lwowie 31 I 1892 utworzono Galicyjską Partię Socjaldemokratyczną jako część składową Socjaldemokratycznej Partii Austrii, będącą z kolei sekcją II Międzynarodówki; jej głównym organem prasowym stał się dziennik „Naprzód”; na zjeździe 1897 zmieniła nazwę na Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD), co spowodowało wyodrębnienie socjaldemokracji ukraińskiej i żydowskiej; mimo teoretycznego radykalizmu ewoluowała ona stopniowo w kierunku reformizmu; od 1895 jej przywódcą był Ignacy Daszyński (1866-1936); inni jej czołowi działacze to Herman Liebermann (1870-1941), Herman Diamand (1860-1931), redaktor „Naprzodu” Emil Haecker (1875-1934), Zygmunt Marek (1872-1931) i Bolesław Drobner (1883-1968); na IX Zjeździe (X 1904) PPSD podjęła uchwałę o „sojuszu moralnym” z PPS; później zacieśniła współpracę z PPS-Frakcją Rewolucyjną i z paramilitarnym ruchem strzeleckim; w wyborach powszechnych 1907 wprowadziła 6 (a 1911 – 8) posłów do austriackiej Rady Państwa, którzy nie przystąpili do Koła Polskiego. Utworzona na zjeździe w Berlinie 10 IX 1893 Polska Partia Socjalistyczna Zaboru Pruskiego, bliższa PPS niż SDKPiL, 1906-12 formalnie była także częścią składową niemieckiej SPD.

Rolę głównego ideologa PPS odgrywał (potomek szlachty inflanckiej, posiadający tytuł barona) marksista (Klasowość naszego programu, 1904) Kazimierz Kelles-Krauz (1872-1905); z lewicą PPS związany był wybitny socjolog i etnolog Ludwik Krzywicki (1859-1941); jednakże najwybitniejszymi myślicielami, związanymi z s. przez część swojego życia, byli: pisarz, krytyk literacki i filozof Stanisław Brzozowski (1878-1911) oraz filozof i psycholog Edward Abramowski (1868-1918); pierwszy w swoim marksistowskim okresie (1906-08) rozwijał tzw. filozofię pracy, drugi natomiast głosił utopię s. „bezpaństwowego” (Socjalizm a państwo, 1904), opartego na związkach spółdzielców (kooperatywizm) i etycznego; obaj myśliciele odeszli zresztą później od s.: Brzozowski (Anty-Engels, 1910) w kierunku syndykalizmu (Sorel), irracjonalizmu (Bergson), nacjonalizmu (Maurras) i, pod koniec życia (pod wpływem Newmana), katolicyzmu; Abramowski – jako współzałożyciel Związku Braci Słonecznych – w stronę akonfesyjnego mistycyzmu i mesjanizmu.

W PPS prawie od początku zaistniał wewnętrzny podział na „starych” (Piłsudski, Sławek, Aleksander Prystor, Tytus Filipowicz, Józef Montwiłł-Mirecki) i „młodych” (Stróżecki, Feliks Sachs, Feliks Kon, Maksymilian Horwitz-Walecki); dla „starych” (nie będących marksistami) celem nadrzędnym była niepodległość Polski; „młodzi” reprezentowali podejście „klasowe” i nie odżegnywali się od współdziałania z rewolucjonistami rosyjskimi; fenomen „starych” (który powodował stałe oskarżanie PPS na kongresach II Międzynarodówki o „odchylenie nacjonalistyczne”) ma po części uwarunkowania socjologiczne: większość z nich miała pochodzenie szlacheckie (podczas gdy u „młodych”, podobnie jak w SDKPiL dominowali wykorzenieni z judaizmu Żydzi), toteż ich „s.” był odruchem współczucia dla ludu „paniczów ze dworu”; specyfika ta nie uszła uwadze ani zainteresowanych, ani ich ideowo-politycznych oponentów; Piłsudski w swoim słynnym wyznaniu Jak stałem się socjalistą („Promień”, 8-9/1903) sformułował tezę, która wyznaczała stosunek podrzędności s. względem sprawy polskiej: „Socjalista w Polsce dążyć musi do niepodległości kraju, a niepodległość jest znamiennym warunkiem zwycięstwa socjalizmu w Polsce”; R. Dmowski, komentując ten tekst, wyciągnął wniosek, iż „p. Piłsudski w głębi ducha socjalistą nie jest, (…) wcale nie uzasadnia wartości socjalizmu (…). Pozostał on zawsze owym dzielnym chłopcem, synem matki – patriotki, marzącym o wyzwoleniu ojczyzny” (Historia szlachetnego socjalisty, Przegląd Wszechpolski”, 8/1903); przypieczętowaniem podziału ideologicznego był rozłam (już podczas rewolucji 1905) na związaną ze „starymi” PPS–Frakcję Rewolucyjną i utworzoną przez „młodych” PPS–Lewicę; pod skrzydła PPS-FR przeszła prawie cała Organizacja Bojowa PPS, przeprowadzająca zamachy i akcje „ekspriopriacyjne”; po akcji na pociąg pocztowy pod Bezdanami (III 1908) Piłsudski przeniósł całą działalność do Galicji, gdzie rozpoczął tworzenie organizacji paramilitarnych (ZWC, Strzelec), przygotowujących się do udziału w przyszłej wojnie między zaborcami; zaczął się wówczas formować obóz jego zwolenników (nazywany później kolejno „legionowo-peowiackim”, „belwederskim” i „sanacyjnym”), którego związki z s. stawały się coraz luźniejsze (sam Piłsudski wystąpił z CKR PPS III 1914, a wraz z nim opuścili partię Sławek, Filipowicz i Jodko-Narkiewicz); wywołało to sprzeciw części działaczy (Perl, J. Cynarski-Krzesławski, T. Arciszewski), którzy pragnęli nadal łączyć program niepodległościowy z socjalistycznym; 1912 utworzyli oni PPS–Opozycję, która jednak po wybuchu I wojny światowej powróciła (3 VIII 1914) do PPS-FR.

3. 1918–1939. W czasie wojny PPS stanowiła główny trzon „lewicy niepodległościowej”; znajdując się w obozie „aktywistycznym” (tj. współdziałającym z państwami centralnymi i stojącym na gruncie Aktu 5 Listopada, proklamującego wskrzeszenia Królestwa Polskiego), aż do X 1918 oficjalnie deklarowała zgodę na odbudowę państwa w ustrojowym kształcie monarchii; wobec tego faktu, utworzenie 7 XI 1918 przez PPS i PPSD wspólnie z PSL-Wyzwolenie „lubelskiego” Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej było zamachem stanu przeciwko legalnej władzy (Rady Regencyjnej i jej rządowi) oraz rewolucją polityczno-ustrojową, a ze względu na radykalny i demagogiczny program także rewolucją społeczną („polską kiereńszczyzną” lub „pół-bolszewizmem polskim”, wg określenia M. Zdziechowskiego); stwarzało to niebezpieczeństwo przejścia do „pełnego” bolszewizmu, którego forpocztą stała się, utworzona na bazie SDKPiL (po wchłonięciu resztek PPS-Lewicy) 16 XII 1918, Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, tworząca Rady Delegatów Robotniczych na wzór sowietów; pomimo krytycznej oceny zaangażowania grupy oficerów legionowych na czele z E. Rydzem-Śmigłym w ów przewrót (słynne: „wam kury szczać prowadzić, a nie politykę robić”), faktycznie przypieczętował ten stan rzeczy, po powrocie z Magdeburga, Piłsudski; przyjął on wprawdzie władzę z rąk Rady Regencyjnej, ale na prezydenta ministrów powołał właśnie Daszyńskiego, a po kilku dniach (18 XI) innego socjalistę – Jędrzeja Moraczewskiego (1870-1944) i (jako Tymczasowy Naczelnik Państwa) ogłosił urzędowo 22 XI powstanie Republiki Polskiej, autokratycznie zmieniając formę ustroju.

Skrajnie lewicowy i rewolucyjny nurt s., reprezentowany przez KPRP (od 1925 – Komunistyczna Partia Polski), zajmował pozycje jawnie antypolskie i jako sekcja Międzynarodówki Komunistycznej realizował cele rewolucji światowej pod dyktandem bolszewickiej Rosji; podczas najazdu Czerwonej Armii na Polskę 1920 jego przywódcy (Marchlewski, Dzierżyński, Kon, Edward Próchniak, Józef Unszlicht) utworzyli w Białymstoku kolaboracyjny tzw. Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski; aż do 1932 zajmowała stanowisko otwarcie wrogie „burżuazyjnej” państwowości polskiej, uznając Polskę także za „okupanta” Kresów Wschodnich i Zachodnich, prowadząc nadto akcje dywersyjne i sabotażowe; w sferze werbalnej to stanowisko uległo złagodzeniu po dojściu do władzy w Niemczech A. Hitlera, kiedy to J. Stalin zarządził budowę „antyfaszystowskich” Frontów Ludowych; oskarżona następnie o nasycenie agenturą polską, została VIII 1938 rozwiązana przez Komintern, a jej działacze przebywający w ZSSR w większości wymordowani w trakcie czystek stalinowskich 1937-38.

Socjaldemokratyczny i lojalny wobec państwa polskiego nurt s. dokonał fuzji organizacyjnej u początku II Rzeczypospolitej; na XVI Kongresie PPS w Krakowie (23-27 IV 1919) doszło do jej zjednoczenia z PPSD i PPS zaboru pruskiego; nowa partia przyjęła nazwę PPS; uchwalony na XVII Kongresie (V 1920) program partii głosił radykalne hasło ustanowienia rządu „robotniczo-włościańskiego” i wywłaszczenia wielkiej własności w rolnictwie i przemyśle, lecz drogą pokojową, na gruncie ustroju demokratyczno-parlamentarnego; 1919-20 doszło do kilku secesji rewolucyjnej lewicy partyjnej (PPS-Opozycja T. Żarskiego i A. Landy`ego, grupy J. Sochackiego-Czeszejki i S. Łańcuckiego), które przeszły do KPRP; 1920 PPS wzięła udział w koalicyjnym Rządzie Obrony Narodowej W. Witosa, w którym Daszyński został wicepremierem; w okresie rządów parlamentarnych (1919-26) głównym wrogiem socjalistów była Narodowa Demokracja i utworzona przez nią rządowa koalicja centroprawicowa (tzw. Chjeno-Piast) z W. Witosem jako premierem, przeciwko której PPS współzorganizowała (XI 1923) nieudaną rebelię w Krakowie; wzięła natomiast udział w gabinecie koalicyjnym (od PPS po ND) A. hr. Skrzyńskiego 1925-26; głównymi przywódcami PPS, wchodzącymi do jej Centralnego Komitetu Wykonawczego, pozostawali w tym okresie: Daszyński, Perl, Liebermann, Moraczewski, Wasilewski, Jan Kwapiński (1885-1964), (zażarty antyklerykał i czołowy oponent konkordatu ze Stolicą Apostolską) Kazimierz Czapiński (1882-1941) oraz Mieczysław Niedziałkowski (1893-1940) – zarazem redaktor „Robotnika” 1927-39 i czołowy teoretyk s. reformistycznego i demokratycznego (Teoria i praktyka socjalizmu wobec nowych zagadnień, 1926; Demokracja parlamentarna w Polsce, 1930); od 1924 PPS należała do Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej.

PPS wzięła aktywny udział w przygotowaniach do przewrotu majowego i w jego przebiegu, organizując strajk kolejarzy, który uniemożliwił dotarcie na czas do Warszawy oddziałów wiernych rządowi; jednak rozczarowana brakiem „pogłębiania rewolucji” i zgorszona sojuszem Piłsudskiego z konserwatystami przeszła do opozycji (pomiędzy XII 1926 a VI 1928); decyzji tej nie uznali indywidualnie wybitni socjaliści – piłsudczycy: Moraczewski i Tadeusz Hołówko (1889-1931), którzy objęli urzędy ministerialne, oraz grupa, która pod przywództwem Rajmunda Jaworowskiego (1885-1941) utworzyła X 1928 PPS dawną Frakcję Rewolucyjną, działającą do 1939; z drugiej strony, 1926-31 istniała secesyjna PPS-Lewica, współpracująca z KPP (jej przywódcą był, uznany później przez komunistów za prowokatora, Andrzej Czuma); 1928 PPS odniosła swój największy w historii sukces wyborczy, zdobywając około 1,5 mln głosów i uzyskując 63 mandaty poselskie; wspólnie z partiami ludowymi i chadeckimi zainicjowała opozycyjny wobec autorytarnych „rządów pułkowników” Centrolew, którego uchwały na Kongresie Obrony Prawa i Wolności Ludu w Krakowie 29 VI 1929 wzywały do obalenia legalnych władz na czele z prezydentem RP; reakcją na wyznaczone w tym celu na 14 IX 1930 manifestacje i wiece w 21 miejscowościach było aresztowanie 9/10 IX 1930 po rozwiązaniu izb, grupy b. posłów opozycyjnych (z PPS Liebermann, N. Barlicki, A. Pragier, A. Ciołkosz, S. Dubois i M. Mastek) i ich oskarżenie w procesie brzeskim; od początku lat 30. tendencje radykalne w PPS wzmagały się; do głosu dochodzili przedstawiciele skrzydła lewicowego, jak Drobner, Norbert Barlicki (1880-1941), Stanisław Dubois (1901-1942) i Adam Feliks Próchnik (1892-1942); partyjną prawicę (Wasilewski, Niedziałkowski, Arciszewski, K. Pużak) i kierownictwo CKW krytykowało również centrum, któremu przewodził Zygmunt Zaremba (1895-1967); na XXIII Kongresie (II 1934) w Warszawie podjęto nawet uchwałę opowiadającą się za wprowadzeniem dyktatury proletariatu, co potwierdził XXIV Kongres (I-II 1937) w Radomiu, deklarując także wolę utworzenia Polskiej Republiki Socjalistycznej; lewica, której organem stał się „Dziennik Popularny”, zyskała przeważające wpływy na terenie klasowych związków zawodowych, Czerwonego Harcerstwa, Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (OM TUR) i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS); lewica forsowała także jednolity z komunistami Front Ludowy (1935 obie partie zawarły tzw. pakt o nieagresji), z trudem powstrzymywany przez kierownictwo partii i zdezaktualizowany dopiero wskutek rozwiązania KPP; 1936 PPS była jednym z promotorów fali strajkowej, ogarniającej zwłaszcza Małopolskę; wybory parlamentarne 1935 i 1938 zbojkotowała.

4. 1939–1989. W warunkach okupacji po 1939 podziały ideologiczne i polityczne w łonie s. w Polsce uległy dalszemu zaostrzeniu; PPS poniosła także ciężkie straty ludzkie (Niedziałkowski został rozstrzelany w Palmirach, Czapiński, Barlicki i Dubois zginęli w Oświęcimiu); po kapitulacji Warszawy weteran walk niepodległościowych i b. przywódca paramilitarnej Akcji Socjalistycznej PPS – Kazimierz Pużak (1883-1950), Zaremba i inni członkowie CKW pozostali w kraju podjęli decyzję o zawieszeniu działalności PPS i utworzeniu na jej miejsce konspiracyjnej organizacji: Centralne Kierownictwo Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi – Wolność, Równość, Niepodległość(WRN), która stała się reprezentacją nurtu socjalistycznego w kolejnych strukturach politycznych polskiego państwa podziemnego: Politycznego Komitetu Porozumiewawczego przy ZWZ, Krajowej Reprezentacji Politycznej oraz Rady Jedności Narodowej, a także Delegatury Rządu na Kraj; zbrojnymi oddziałami organizacji były: Gwardia Ludowa WRN i Milicja Robotnicza WRN, scalone następnie z Armią Krajową; I 1944 Pużak został wybrany przewodniczącym RJN; Zaremba był (obok J. Brauna) współautorem ostatniej uchwały RJN z 5 VII 1945, zwanej Testamentem Polski Walczącej; działacze lewego skrzydła utworzyli 1 XI 1941 organizację Polscy Socjaliści, której przewodniczącym został Próchnik; jej ogłoszony IV 1942 program zakładał przeprowadzenie rewolucji socjalistycznej i ustanowienie Zjednoczonych Socjalistycznych Stanów Europy; PS godzili się na współpracę z ZSSR; nie akceptujący tego Leszek Raabe (1913-1943) powołał Socjalistyczną Organizację Bojową (SOB), którą podporządkował wojskowo AK; 11 IV 1943 PS została przemianowana na Robotniczą Partię Polskich Socjalistów (RPPS); w wyniku rozłamu 1944 wyłoniła się grupa PPS-Lewica, której działacze (Osóbka-Morawski, S. Szwalbe, H. Świątkowski) podjęli kolaborację z okupantami sowieckimi i odbudowaną od 1942 agenturą sowiecką w postaci Polskiej Partii Robotniczej; wzięli udział w tworzeniu VII 1944 marionetkowego „rządu” pn. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, przemianowanego I 1945 na Rząd Tymczasowy (którego Osóbka-Morawski został „premierem”) oraz Krajowej Rady Narodowej.

Na emigracji od 1939 istniał Komitet Zagraniczny PPS (Liebermann, Kwapiński, J. Stańczyk); początkowo wspierał on politykę rządu gen. W. Sikorskiego, a Liebermann był jednym z trzech wiceprezesów namiastki parlamentu – Rady Narodowej; w rządzie S. Mikołajczyka (1943-44) Kwapiński został wicepremierem; pod koniec wojny oportunistyczni (jak Stańczyk) oraz skrajnie lewicowi (jak ekonomista Oskar Lange i historyk Henryk Jabłoński) socjaliści emigracyjni powrócili do kraju i nawiązali współpracę z reżimem warszawskim; natomiast przybyły z kraju przywódca skrzydła niepodległościowego i antykomunistycznego (b. przewodniczący CKW PPS 1931-39) – Tomasz Arciszewski (1877-1955) stanął 29 XI 1944 na czele koalicyjnego (ze SN i piłsudczykami) rządu „honoru narodowego” i protestu przeciwko układom jałtańskim, któremu alianci cofnęli uznanie 1 VII 1945; Arciszewski, desygnowany już 1941 na następcę prezydenta W. Raczkiewicza, ustąpił 1947, po objęciu urzędu prezydenta przez A. Zaleskiego; odzwierciedleniem rozłamu w „polskim Londynie” spowodowanego złamaniem wcześniejszych ustaleń dotyczących sukcesji na urzędzie prezydenckim było pęknięcie wewnątrz socjalistów emigracyjnych; ci działacze, którzy – jak członek rządu gen. T. Bora-Komorowskiego – Adam Pragier (1886-1976), premier 1949-50 Tadeusz Tomaszewski (1881-1950) i premier 1955-65 Antoni Pająk (1893-1965) – pozostali przy „Zamku”, tj. przy prezydencie Zaleskim, zostali wykluczeni z PPS, toteż Pragier i Pająk założyli 1947 Związek Socjalistów Polskich na Obczyźnie; PPS zawarła natomiast XII 1949 sojusz ze SN i grupą Niepodległość i Demokracja, którego efektem było powstanie alternatywnego ośrodka państwowego na emigracji – Rady Politycznej, której przewodniczącym został Arciszewski; po odrzuceniu przez Zaleskiego tzw. Aktu Zjednoczeniowego z 14 III 1954 (na mocy którego prezydentem miał zostać gen. K. Sosnkowski), PPS – wespół z SN, LNP, SD oraz odłamami SP i PSL – weszła w skład Tymczasowej Rady Jedności Narodowej, która powołała Radę Trzech (kolegialny odpowiednik urzędu prezydenckiego) i Egzekutywę Zjednoczenia Narodowego (odpowiednik rządu); do Rady Trzech wszedł (obok gen. W. Andersa i E. hr. Raczyńskiego) Arciszewski, natomiast wiceprzewodniczącym Egzekutywy (1956-59 i 1963-66 – przewodniczącym) został przewodniczący Rady Centralnej PPS – Adam Ciołkosz (1901-78); 1951 PPS została członkiem-założycielem Międzynarodówki Socjalistycznej, a Ciołkosz był współautorem jej deklaracji programowej, proklamującej s. demokratyczny; pomimo przejściowego wydalenia z partii (1960) na tle różnic (m.in. z Zarembą) w stosunku do zmian w kraju po 1956, Ciołkosz odzyskał poparcie członków i 1964 przejął kierownictwo partii jako prezes Centralnego Komitetu PPS; po jego śmierci kierownictwo przejęła jego żona Lidia Ciołkoszowa (1902-2002).

W kraju, pomiędzy 1945 a 1948 ruch socjalistyczny był stopniowo pacyfikowany przez agenturę PPR, kierującą „legalną” PPS, za którą uznała się PPS-Lewica; na jej XXVI Kongresie w Warszawie (VI 1945) przewodniczącym CKW został Osóbka-Morawski, sekretarzem generalnym – Józef Cyrankiewicz (1911-1989), a przewodniczącym Rady Naczelnej – Stanisław Szwalbe (1898-1996); Kongres proklamował współpracę z PPR; w wezwaniach do „oczyszczania” partii z „elementów prawicowych”, celował zwłaszcza Cyrankiewicz, który w młodości należał właśnie do WRN; XI 1946 zawarł umowę o zacieśnieniu współpracy z PPR, w której następstwie (po sfałszowanych wyborach do Sejmu) II 1947 został premierem; nestor ruchu socjalistycznego, b. przewodniczący 1937-39 Rady Naczelnej PPS – Zygmunt Żuławski (1880-1949) próbował początkowo zalegalizować Polską Partię Socjalno-Demokratyczną, nawiązującą w nazwie do PPSD Daszyńskiego; po niepowodzeniu wstąpił z grupą swoich zwolenników do „legalnej” PPS (i wszedł do KRN), jednak w proteście przeciwko łamaniu zasad demokracji wystąpił z niej jesienią 1946, a I 1947 został wybrany do Sejmu jako bezpartyjny z listy mikołajczykowskiego PSL; WRN, która też powróciła do nazwy PPS, pozostała w konspiracji niepodległościowej; VII 1947 Rada Naczelna „legalnej” PPS podkreśliła, że jej droga „wiedzie tylko na lewo”, co potwierdził XXVII Kongres we Wrocławiu, na którym przewodniczącym CKW został Kazimierz Rusinek (1905-1984); wiosną 1948 zastąpił go Henryk Świątkowski, a za podstawę ideologii PPS uznano marksizm-leninizm; pewną niezależność ideologiczną – pod postacią „humanizmu socjalistycznego” – próbowała zachować jeszcze grupa wydająca „Przegląd Socjalistyczny” (Julian Hochfeld, Jan Strzelecki) oraz działacze ruchu spółdzielczego (Adam Rapacki); 5 XI 1948 odbył się proces b. przywódców PPS-WRN (m.in. Tadeusz Szturm de Sztrem, Adam Obarski, Józef Dzięgielewski, Feliks Misiorowski, Ludwik Cohn), na którym na 10 lat więzienia skazany został także – zwolniony po procesie szesnastu w Moskwie i ponownie aresztowany V 1947 – Pużak (zmarł, prawdopodobnie zamordowany, w Rawiczu); po „oczyszczeniu” z ostatnich „obcych elementów”, 14 XII 1948 XXVIII Kongres PPS uchwalił połączenie z PPR, co nastąpiło dzień później na Kongresie Zjednoczeniowym, powołującym Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (PZPR).

W paradygmacie ideologicznym s. pozostawali niezmiennie, rozczarowani s. „realnym” (oraz ogłoszoną przez W. Gomułkę „polską drogą do socjalizmu”) wewnątrzpartyjni „rewizjoniści” po 1956 (Klub Raczkujących Rewizjonistów, Klub Poszukiwaczy Sprzeczności), ale również środowiska niepartyjne, w tym lewicy katolickiej – zwłaszcza dysydenci z PAX-u (Tadeusz Mazowiecki, Wojciech Wieczorek), którzy skupili się wokół miesięcznika „Więź”; jednak również redaktor „Tygodnika Powszechnego” – Jerzy Turowicz zadeklarował (i to w latach 80.), że z przekonań społeczno-politycznych jest socjaldemokratą; na „rewizjonistów” stawiali także – akcentujący nieodwracalność i dobroczynność zmian społeczno-ekonomicznych w „Polsce Ludowej”, w tym nacjonalizacji – publicyści emigracyjnej „Kultury” (J. Giedroyc i Juliusz Mieroszewski); ultralewicową orientację reprezentowali – związani z IV Międzynarodówką (trockistowską) – autorzy Listu otwartego do Partii z 1965, Jacek Kuroń (1934-2004) i Karol Modzelewski, którzy domagali się m.in. przekazania władzy nad fabrykami radom robotniczym, zastąpienia armii milicją robotniczą i „przykręcenia śruby” w stosunku do Kościoła; za sekcję IV Międzynarodówki uznała się po 1970 Rewolucyjna Liga Robotnicza Polski, przemycająca z zagranicy „Szerszenia” i „Walkę Klas”, której współzałożycielem był jeden z przywódców strajku w Stoczni Szczecińskiej Edmund Bałuka; w działającej od 1975 jawnie opozycji demokratycznej nurt rewizjonistyczny zdominował Komitet Obrony Robotników, następnie KSS „KOR” (Edward Lipiński, Kuroń, Adam Michnik),chociaż niektórzy socjaliści „tradycyjni” (jak Antoni Pajdak) byli członkami zarówno KOR, jak ROPCiO; 1979 z ROPCiO wyodrębnił się Ruch Porozumiewawczy Polskich Socjalistów; socjaliści różnych odcieni byli zarówno w tajnym Polskim Porozumieniu Niepodległościowym (Zdzisław Najder, Leszek Kołakowski), jak półlegalnym Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość” (Stefan Bratkowski, Andrzej Wielowieyski); nie należy w kategoriach wyłącznie taktycznych traktować słynnej frazy przywódcy NSZZ „Solidarność” Lecha Wałęsy: „socjalizm – tak, wypaczenia – nie”, ponieważ przeczy temu dogłębne przesiąknięcie mentalnością socjalistyczną zarówno związkowych liderów, jak mas członkowskich, oraz treść dokumentów, od „21 postulatów strajkowych” po Posłanie do narodów Europy wschodniej, utrzymane w duchu utopii s. samorządowego; skądinąd, sama nazwa związku (zaproponowana przez Modzelewskiego) była nawiązaniem do XIX-wiecznej Partii Robotniczej „Solidarność”, a nie wyrazem chrześcijańskiego solidaryzmu, jak to się często mylnie sądzi; pomiędzy przywódcami lewicy zarysowała się w połowie lat 80. rozbieżność taktyczna, czy pod szyldem ogólnozwiązkowym, a następnie Komitetów Obywatelskich (Bronisław Geremek, Kuroń, Michnik, Wielowieyski, Mazowiecki), kontrolować cały ruch związkowy i tą droga uzyskać decydujący wpływ na bieg przemian w porozumieniu z władzą komunistyczną („Okrągły Stół”), czy też na własny rachunek promować ideologię s. „o ludzkiej twarzy”; osamotniony zwolennik tej drugiej koncepcji – również czołowy działacz masonerii Jan Józef Lipski (1926-1991), otrzymał 1987 mandat od emigracyjnej PPS na reaktywowanie PPS w kraju; pozostała ona na marginesie życia politycznego, dostając się nadto pod wpływy awanturniczej grupy trockistowskiej Piotra Ikonowicza (PPS – Rewolucja Demokratyczna).

5. Po 1989. Kwestia s. w III Rzeczypospolitej jest poniekąd wielce paradoksalna; z jednej strony, grupy jawnie eksponujące ideologię socjalistyczną, proweniencji już to trockistowskiej (PPS, Pracownicza Demokracja), już to leninowsko-stalinowskiej (Związek Komunistów Polskich „Proletariat”), są marginalne i należą do – czasami hałaśliwego – folkloru politycznego; większe ugrupowania z establishmentu, o rodowodzie całkowicie (Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej, następnie Sojusz Lewicy Demokratycznej, Socjaldemokracja Polska) lub częściowo (Unia Pracy, Unia Lewicy, Partia Demokratyczna) PZPR-owskim, o s. mówią mało i niechętnie, eksponując ogólnikowe pojęcie lewicy lub co najwyżej socjaldemokracji, w znaczeniu odpowiadającym jej dzisiejszej, tj. raczej socjalliberalnej, ideologii; największe z nich – SLD – jest zresztą niczym innym, jak „związkiem branżowym” uwłaszczonej nomenklatury, której reprezentanci z natury swojej pozycji społecznej i majątkowej mają mentalność na skroś „burżuazyjną”; za „lewicę patriotyczną” podaje się natomiast demagogiczna Samoobrona Polska, epatująca prymitywnym egalitaryzmem; charakterystyczne jest także napięcie pomiędzy nurtami odwołującymi się do tradycyjnej frazeologii „klasowej” i „socjalnej”, a tymi, które w poszukiwaniu „zastępczego proletariatu” podają się za reprezentantów i obrońców nowych kategorii „uciśnionych” i „wyzyskiwanych”, jak kobiety, dzieci czy „mniejszości seksualne”; z drugiej strony, literą i duchem s. są wciąż przesiąknięte do głębi instytucje państwowe i społeczne, kształt ustrojowy państwa, jego prawodawstwo (na czele z kodeksem pracy), a także mentalność prawie całej „klasy politycznej” – nie wyłączając deklaratywnej i intencjonalnej „centroprawicy” (Prawo i Sprawiedliwość, Liga Polskich Rodzin), a tym bardziej „ludowego” centrum (PSL); nagminne eksponowanie przez jej polityków – zwłaszcza w okolicach wyborów – swojej „wrażliwości socjalnej” zdradza także mentalne uwięzienie w schemacie, wg którego nawet jeśli s. zbankrutował jako propozycja porządku polityczno-społeczno-gospodarczego, to presupozycyjnie posiada on moralną wyższość nad „dzikim” kapitalizmem.

Żegota [I. Daszyński], Krótka historia rozwoju partii socjalistycznej w Galicji od 1 V 1890 do 1 V 1894 r. z dodatkiem dziejów tzw. „niezależnych” lwowskich, Lwów 1894; S. Estreicher, Rozwój organizacji socjalistycznych w krajach polskich, Kraków 1896; B. Limanowski, Rozwój polskiej myśli socjalistycznej, Warszawa 1929; E. Haecker, Historia socjalizmu w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim, Kraków 1933; Księga jubileuszowa Polskiej Partii Socjalistycznej 1892-1932, Warszawa 1933; K. Pruszyński, Idee i ludzie. Z dziejów ruchu robotniczego w Polsce, Warszawa 1946; Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. Materiały i dokumenty, I-II, Warszawa 1957; F. Perl, Dzieje myśli socjalistycznej w zaborze rosyjskim, Warszawa 1958; I. Koberdowa, Wyodrębnianie się nurtu socjalistycznego w środowisku polskiej emigracji w latach 1848-1863, Warszawa 1964; L. Baumgarten, Dzieje Wielkiego Proletariatu, Warszawa 1966; A. i L. Ciołkoszowie, Zarys dziejów socjalizmu polskiego, I-II, Londyn 1966; J. Buszko, Narodziny ruchu socjalistycznego na ziemiach polskich, Kraków 1967; S. Dziamski, Zarys polskiej filozoficznej myśli marksistowskiej 1878-1939, Warszawa 1973; A. Sikora, Gromady Ludu Polskiego, Warszawa 1974; Polskie programy socjalistyczne 1878-1918, oprac. F. Zych, Warszawa 1975; M. Żychowski, Polska myśl socjalistyczna XIX i XX w., Warszawa 1976; J. Holzer, PPS – szkic dziejów, Warszawa 1977; I. Koberdowa, Początki polskiej myśli socjalistycznej do powstania zorganizowanego ruchu robotniczego, Warszawa 1977; J. Wojnar-Sujecka, Idea socjalizmu w polskiej myśli społecznej na przełomie XX wieku, w: Polska myśl filozoficzna i społeczna, t. 3, red. B. Skarga, Warszawa 1977; K. Więch, Polska Partia Socjalistyczna w pierwszych latach parlamentaryzmu 1921-1923, Warszawa 1978; B. Głowacki, Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej 1929-1935, Warszawa 1979; Cz. Kozłowski, Zarys dziejów polskiego ruchu robotniczego do 1948 r., Warszawa 1980; J. Tomicki, Lewica socjalistyczna w Polsce 1918-1939, Warszawa 1982; M. Śliwa, Stulecie polskiej myśli socjalistycznej, Kraków 1983; B. Urbankowski, Kierunki poszukiwań. Szkice o polskich socjalistach, Warszawa 1983; A. i L. Ciołkoszowie, Niepodległość i socjalizm 1835-1945: audycje radiowe, Warszawa 1984 /II obieg/; J. Kancewicz, Polska Partia Socjalistyczna w latach 1892-1896, Warszawa 1984; W. Pański [J. Holzer], PPS w latach 1944-1948, Warszawa 1985 /II obieg/; J. Tomicki, Polska Partia Socjalistyczna 1892-1948, Warszawa 1985; H. Jabłoński, Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w czasie wojny 1914-1918, Wrocław 1986; L. Mielnicki, Skradzione sztandary PPS, Warszawa 1987 /II obieg/; Wizje socjalizmu w Polsce do roku 1948, red. K. Więch, Warszawa 1987; S. Ciesielski, Wizje demokracji społecznej. Rozważania o ustroju powojennego państwa polskiego w myśli politycznej socjalistów polskich 1939-1945, w: Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, red. W. Wrzesiński, t. 7 Państwo w polskiej myśli politycznej, Wrocław 1988; W. Suleja, Polska Partia Socjalistyczna 1892-1948. Zarys dziejów, Warszawa 1988; M. Śliwa, Polska myśl socjalistyczna (1918-1948), Wrocław 1988; A. Chwalba, Sacrum i rewolucja. Socjaliści polscy wobec praktyk i symboli religijnych (1870-1918), Kraków 1992; R. Stefanowski, Polska Partia Socjalistyczna na emigracji 1939-1965, Kraków 1996; A. Wojtaszak, Idee narodowe w myśli politycznej socjalistów w okresie walki o niepodległość Polski (1892-1921), Szczecin 1997; A. Siwik, Polska Partia Socjalistyczna na emigracji 1945-1946, Kraków 1998; M. Śliwa, Sylwetki polskich socjalistów. Studia i szkice, Kraków 2000.