Regimen Commixtum

Jacek Bartyzel

REGIMEN COMMIXTUM (łac. „rząd mieszany”) — kategoria klasycznej filozofii politycznej, oznaczająca ideał ustrojowy, łączący najlepsze cechy trzech („prostych”) ustrojów dobrych, tj. służących realizacji dobra wspólnego: monarchii, arystokracji i politei (praworządnej odmiany demokracji) oraz związany z koncepcją „porządku dwoistego” (ordo duplex).

Przesłanki przemawiające za ideałem r.c. odnaleźć można w całej tradycji klasycznej, na czele z Platonem i Arystotelesem, jednak jej właściwym autorem jest żyjący w II wieku aC (ok. 200 — ok. 118), zlatynizowany historyk grecki Polibiusz (właśc. Polýbios); jako przyjaciel i doradca zdobywcy Kartaginy — Publiusza Scypiona Młodszego oraz entuzjasta Rzymu Polibiusz doszedł do przekonania, że źródłem powodzenia i supremacji w świecie republiki rzymskiej jest doskonałość jej ustroju, będącego naturalnym i spontanicznym złączeniem pierwiastków monarchii (w instytucji konsulatu), arystokracji (złożony z patrycjuszy Senat) oraz demokracji (zgromadzenie ludu oraz trybunat); zdaniem Polibiusza, który przedstawił tę interpretację w Dziejach, Rzym udoskonalił w ten sposób ustrój nadany już ongiś Sparcie przez Likurga, a jego stabilne trwanie otwiera nie tylko perspektywę władztwa Rzymian nad światem, lecz również promieniowania rzymskiej cywilizacji oraz uniwersalnego panowania prawa.

Argumentacja Polibiusza na rzecz równowagi wewnętrznej oraz stabilności ustroju mieszanego ufundowała jedną z najbardziej wpływowych idei politycznych tradycji zachodniej, szczególnie w średniowieczu, ale także jeszcze w okresie wczesnonowożytnym; istotną modyfikacją, wynikającą z monarchicznej struktury władzy w państwach chrześcijańskich, było jednak przyswajanie tej idei w odniesieniu do ustroju zasadniczo monarchicznego — jako monarchii mieszanej (monarchia mixta) z reprezentacją stanów — podczas gdy Polibiusz opisywał i zachwalał ustrój w istocie rzeczy republiki arystokratycznej z drugorzędnym elementem ludowym oraz z jedynie quasi-monarchicznym.

Aprobatę dla monarchia mixta jako postaci r.c. odnaleźć można m.in. w filozofii i teologii politycznej św. Tomasza z Akwinu; dla Akwinaty ustrojem bezwzględnie najlepszym jest monarchia (królestwo), ponieważ jeden panujący najlepiej spełnia cel rządzenia, jakim jest zgodne kierowanie społeczności ku dobru wspólnemu; jednakowoż, w wypadku popadnięcia króla w tyranię jedynowładztwo — z racji tej samej właściwości, czyli koncentracji środków władczych — przynosi rezultaty bardziej szkodliwe nawet niż oligarchia czy demokracja; królestwo jest najlepsze „o ile nie ulegnie zepsuciu. Z powodu jednak wielkiej udzielonej królowi władzy królestwo wyrodnieje łatwo w tyranię, o ile nie jest doskonałą cnota tego, komu przyznano tak wielką władzę, jako że tylko człowiek cnotliwy znosi dobrze powodzenie, jak powiedział Arystoteles. Doskonałą zaś cnotę spotyka się u niewielu” (S.Th. 1, II, qu. CV, art. 1 ad 2); tak zatem „jak rządy króla są najlepsze, tak rządy tyrana są najgorsze” (De regno, I, 3); niebezpieczeństwo wynikające z niedostatku cnoty lub popadnięcia w grzeszną hýbris stanowi więc wystarczający powód dla roztropnego zabezpieczenia państwa i poddanych przed skutkami tyranii poprzez uprzednie włączenie do reprezentacji egzystencjalnej wspólnoty przedstawicieli arystokracji i ludu (w rozumieniu Tomasza „ludem” nie są oczywiście „po równo” wszyscy mieszkańcy królestwa, lecz np. „społeczność wojowników” — De regno, I, 1); zaletą takiego rozwiązania jest także pokój społeczny, będący następstwem satysfakcji poddanych z posiadania jakiegoś udziału we władzy, dzięki czemu ustrój ten cieszy się powszechną sympatią i jest przez wszystkich strzeżony; dlatego ustrój złożony z pierwiastków monarchii, arystokracji (optimates) i politei (politia) Tomasz nazywa — tak samo jak monarchię per se — „najlepszym” (S. Th. 1, II, qu. 95, art. 4 ad 3).

Ideał monarchii mieszanej (nazywanej też „monarchią prawa”) cieszył się szczególnym uznaniem w średniowiecznej i renesansowej Anglii Plantagenetów i Tudorów, za których panowania liczni filozofowie i juryści (Jan z Salisbury, Henryk Bracton, Sir John Fortescue, Thomas Smith) podkreślali, iż królestwo to jest wspólnotą polityczną (dominium politicum et regale) z „królem w parlamencie”, a nie wyłączną własnością króla (dominium regale); również jednak we Francji aż do połowy wieku XVI teoretycy (Jean de Terme Vermeille, Claude de Seyssel, Guy Coquille) „praw fundamentalnych” tego królestwa dowodzili, że jest ono monarchia mixta; w królestwach iberyjskich idea nadrzędności stanowej reprezentacji politycznej (Kortezów) najsilniejsza była w Aragonii; w wiekach XVI — XVIII, w powszechnej świadomości zarówno szlachty polskiej, jak cudzoziemców, wyjątkową już w otoczeniu monarchii absolutnych, monarchia mixta była Rzeczpospolita Obojga Narodów z Sejmem Walnym jako reprezentacją trzech stanów: króla, senatorów i „ludu” szlacheckiego, przy czym w ujęciu niektórych myślicieli staropolskich (zwłaszcza De optimo senatore Wawrzyńca Goślickiego) akcent padał na pierwiastek arystokratyczny.

Odwrót od idei r.c. nastąpił w myśli europejskiej wraz z umacnianiem się monarchii absolutnej, której teoretycy (Jean Bodin, Sir Robert Filmer), nie negując wprawdzie potrzeby istnienia ciał reprezentacyjnych, kwestionowali samą możliwość istnienia „rządów mieszanych”, stojąc na stanowisku, iż „suwerenność jest niepodzielna jak punkt w geometrii” (Cardin Le Bret); zdaniem Bodina pogląd, iż Francja ma régime mixte jest wręcz „mniemaniem absurdalnym i zbrodniczym”, bo ani Parlament paryski, ani Stany Generalne nie mają suwerennej władzy, a Francja jest „monarchią czystą” (la monarchie pure); druzgocący cios zadał teorii r.c. (obojętny na formę ustroju i typ jego legitymizacji) teoretyk absolutyzmu Thomas Hobbes, w którego ujęciu suwerenna władza państwowego „Lewiatana” jest niczym nieograniczona.

Pomimo prób powrotu do idei r.c. w ujęciach niektórych teoretyków konserwatyzmu („monarchia według Karty” F.-R. de Chateaubrianda), arystokratycznego liberalizmu w Anglii i Francji, republikanizmu (amerykańscy Federaliści) i nacjonalizmu (Adam Doboszyński), została ona wszędzie zarzucona z przeciwnej niż absolutyzm monarchiczny strony, tj. wskutek ciągłych postępów demokratyzacji powodowanej przekonaniem J.-J. Rousseau'a, iż jakiekolwiek równoważenie demokracji heterogenicznymi względem niej pierwiastkami byłoby karygodnym ograniczaniem „suwerenności ludu” i „woli powszechnej”, która musi być „jedna i niepodzielna” (une et indivisible).

M. Demongeot, La théorie du régime mixte chez saint Thomas d`Aquin, Paris [1927]; J. Barbey, Etre roi. Le roi et son gouvernement en France de Clovis a Louis XVI, Paris 1992; A. Doboszyński, „Duplex ordo” i „regimen commixtum”, w: id., Ustrój państwa narodowego, Warszawa 1995; J. Baszkiewicz, Myśl polityczna wieków średnich, Poznań 1998; B. Szlachta, Monarchia prawa. Szkice z historii angielskiej myśli politycznej do końca epoki Plantagenetów, Kraków 2001.